Presentatie van de Encycliek Lumen Fidei

Inleiding
In de meditaties die hij dagelijks aanbiedt door middel van zijn prediking, herinnert Paus Franciscus ons vaak aan: “Alles is genade”. Zo’n uitspraak, die tegenover de complexiteit en de tegenstellingen van het leven iemand naïef of abstract kan overkomen, is echter een uitnodiging om de ultieme positiviteit van de werkelijkheid te herkennen.

Juist daaraan wil ook de Encycliek Lumen Fidei [4200] ons herinneren: het licht dat voortkomt uit het geloof, uit de Openbaring die God van zichzelf geeft in Jezus Christus en in zijn Geest, verlicht de diepten van de werkelijkheid en helpt ons te herkennen dat deze de onuitwisbare tekenen van het goede initiatief van God in zich ingegrift draagt. Want dankzij het licht dat van God komt, is het geloof in staat om “heel de levensweg” (n. 1) [4200|1], “het gehele bestaan van de mens” te verlichten (n. 4) [4200|4]. Dit “vervreemdt ons niet van de werkelijkheid maar stelt ons in staat om haar diepere dimensie te begrijpen en te ontdekken hoezeer God de wereld bemint en haar onophoudelijk op Hem richt” (n. 18) [4200|8].

Dit is de centrale boodschap van de Encycliek, die enkele dierbare thema’s van Benedictus XVI herneemt. “Deze gedachten over het geloof willen – zo schrijft Paus Franciscus – een aanvulling zijn op datgene wat Benedictus XVI heeft geschreven in zijn encyclieken over de liefde [715] en de hoop [2067]. Ook voor een encycliek over het geloof had hij een eerste versie zo goed als klaar. Ik ben hem daar ten zeerste dankbaar voor. In een geest van broederlijke gezindheid in Christus, neem ik zijn waardevolle werk over, waarbij ik op enkele punten iets aan de tekst toevoeg” (n. 7) [4200|7].

Het is een gelukkige omstandigheid dat deze tekst, om zo te zeggen, door de hand van twee Pausen is geschreven. Wie haar leest kan – afgezien van het verschil in stijl, in waarneming en accenten – onmiddellijk de wezenlijke continuïteit opmerken van de boodschap van Paus Franciscus met de leringen van Benedictus XVI.

Aan de oorsprong van alles staat God – en geloven in Hem is het erkennen van dit feit. Dit verwijdt het verstand en het hart van de mens, verbreedt zijn horizon, brengt hem steeds nader tot de andere mensen en opent voor hem de deuren naar een bestaan dat overeenkomstig zijn waardigheid wordt geleefd. Ja, we moeten het erkennen: alle keren dat we niet denken, handelen, beminnen en daarbij ons geloof in God werkzaam maken, dragen we niet bij aan de opbouw van een meer menselijke wereld. Door zo te handelen geven we vaak zelfs een anti-getuigenis van God en ontsieren we het gelaat van de Kerk.

In het levende geloof in God – waarin zijn Eniggeboren Zoon Jezus Christus ons door zijn Geest binnen voert – ligt onze grote krachtbron. Hiermee staat of valt elke poging tot hervorming en niet alleen in de Kerk, want op dit niveau gaat het om een gave die de Kerk niet voor zichzelf alleen kan houden. Het geloof en het leven van genade dat het geloof ons aanbiedt, is immers een schat van goedheid en waarheid die alle mensen aangaat, aangezien allen zijn geroepen om in vriendschap met God te leven en om de horizonnen van vrijheid te ontdekken die zich ontsluiten voor wie zich door Hem aan de hand laat nemen.

Het geloof in deze God die Jezus Christus ons openbaart, is de ware “rots” waarop de mens geroepen is zijn leven en het leven van de wereld te bouwen. Het gaat om een gave die nooit “als vanzelfsprekend” verondersteld kan worden, maar die voortdurend “gevoed en gesterkt” moet worden (n. 6) [4200|6]. Dankzij het geloof kunnen we erkennen dat ons iedere dag een “grote liefde” wordt aangeboden, een liefde waardoor we worden “omgevormd: Hij verlicht ons pad naar de toekomst en geeft ons vleugels van hoop, zodat we onze weg met vreugde kunnen afleggen” (n. 7) [4200|7]. Dankzij het geloof kunnen we met realisme naar de toekomst kijken die op ons wacht en een realistisch vertrouwen voeden, zonder ons te laten “beroven van onze hoop”, zoals Paus Franciscus steeds herhaalt. Geloof, hoop en liefde vormen “in een wonderbare onderlinge vervlechting” de dynamiek van het leven van de mens die zich opent voor de gaven die van God komen (vgl. n. 7) [4200|7].

De Encycliek Lumen Fidei [4200] benadrukt dit alles en is onderverdeeld in vier delen, die we kunnen beschouwen als vier panelen van één enkel groot “altaarstuk”.

Eerste deel
In het eerste deel, gaat men van het geloof van Abraham – de man die in de stem van God “een diepe oproep herkent, die vanaf het begin in het meest innerlijke van zijn bestaan geschreven staat” (n. 11) [4200|11] – naar het geloof van het volk van Israël. De geschiedenis van het geloof van Israël, op haar beurt, is een voortdurende overgang van de “bekoring van het ongeloof” (n. 13) [4200|13] en van het aanbidden van afgoden, “werk van mensenhanden”, naar de belijdenis van “de weldaden van God en de voortschrijdende vervulling van zijn beloften” (n. 12) [4200|12]. Tot men uiteindelijk komt bij de geschiedenis van Jezus, compendium van het heil, waarin alle lijnen van de geschiedenis van Israël samenkomen en zich concentreren.

Met Jezus kunnen we definitief zeggen: wij hebben “de liefde leren kennen die God voor ons heeft, en wij geloven in haar” (1 Joh. 4, 16) [b:1 Joh. 4, 16], want Hij is “het volkomen bewijs van de betrouwbaarheid van God” (n. 15) [4200|15]. Met Hem bereikt het geloof zijn volheid. Het nodigt ons uit te erkennen dat God niet ver weg in de hoogten van zijn hemel is gebleven maar zich in de gestorven en verrezen Jezus Christus, die onder ons aanwezig is, ontmoetbaar heeft gemaakt en dat ook blijft.

In het volgen van Jezus wordt het hele bestaan van de mens omgevormd dankzij het geloof. Het ik, de persoonlijkheid van wie gelooft, eenmaal opengegaan voor de oerliefde die hem wordt aangeboden in het geloof (vgl. n. 21) [4200|21], verwijdt zich en wordt “een kerkelijke leven” (n. 22) [4200|22]. Als wij ons openen naar de gemeenschap met de broeders en zusters, reduceert het geloof ons niet tot “een eenvoudig radertje in een grote machine” (n. 22) [4200|22], maar helpt het ons tot “het diepste van ons eigen bestaan” te komen (n. 22) [4200|22]. “Voor degene die hier op deze wijze omgevormd werd, opent zich een nieuwe zienswijze” (n. 22) [4200|22], en wordt het geloof een waar “licht” dat uitnodigt zich telkens opnieuw te laten omvormen door de roep van God.

Tweede deel
In het tweede deel (Wanneer u niet gelooft, dan begrijpt u niet (vgl. Jes. 7, 9)) [4200 |+ 36 ] stelt de Encycliek [4200] op krachtige wijze de vraag van de waarheid, als de vraag die “in het hart van het geloof” staat (n. 23) [4200|23]. Het geloof betreft dus ook de kennis van de werkelijkheid – het is een cognitieve gebeurtenis: “Geloof zonder waarheid redt niet ... blijft dan louter een mooi sprookje ... Of het geloof reduceert zich tot een aangenaam gevoel” (n. 24) [4200|24].

De kwestie van de waarheid en de actieve inzet voor het zoeken naar de waarheid kunnen niet worden ontweken, net zoals men de bijdrage die door de grote religieuze tradities wordt aangeboden, niet a priori kan uitsluiten, vooral wat betreft de grote waarheden van het menselijk bestaan.

Wat is de bijdrage die, wat dit betreft, het geloof in Jezus Christus ons aanbiedt? Het geloof, dat zich opent voor de liefde die van God komt, vormt onze zienswijze van de dingen “omdat de liefde zelf licht met zich meedraagt” (n. 26) [4200|26]. Ook al lijkt het voor de moderne mens alsof de kwestie van de liefde niets te maken heeft met de waarheid – aangezien de liefde vandaag de dag verdreven is naar de sfeer van de gevoelens –, “men kan liefde en waarheid niet scheiden” (vgl. n. 27) [4200|27].

De liefde is echt wanneer die ons verbindt met de waarheid en de waarheid trekt ons tot zich met de kracht van de liefde. Van “deze ontdekking van de liefde als bron van kennis, die deel uitmaakt van de oorspronkelijke ervaring van elke mens” wordt getuigd door “de Bijbelse opvatting van het geloof” zelf (n. 28) [4200|28] en het is één van de mooiste en belangrijkste beklemtoningen van deze Encycliek [4200].

Vanwege het feit dat het geloof betrekking heeft op het kennen en is verbonden met de waarheid, kan Thomas van Aquino spreken van oculata fides, van het geloof als gebeurtenis die het “zien” betreft (vgl. n. 30) [4200|30]. Het geloof betreft het gehoor, maar niet alleen dat, want het is ook een “groeiproces van het zien” (n. 30) [4200|30] dat zoekt naar de waarheid en haar herkent, een groeiproces waarin er “een vruchtbare wisselwerking tussen geloof en rede” is (n. 32) [4200|32]. Overigens had Augustinus van Hippo al “ontdekt dat alle dingen een transparantie in zich dragen” en “de goedheid Gods, het goede, kunnen weerspiegelen” (n. 33) [4200|33]. Het geloof helpt ons dus om de fundamenten van de werkelijkheid in hun diepten te doorschouwen.

In deze zin kan men begrijpen op welk niveau het licht van het geloof in staat is om “de vragen van onze tijd aangaande de waarheid te verklaren” (vgl. n. 34) [4200|34], dat wil zeggen de grote vragen die opkomen in het menselijk hart tegenover de gehele werkelijkheid, zowel tegenover haar schoonheden als tegenover haar drama’s. En aangezien de waarheid, waar het geloof ons in binnen voert, is verbonden met de liefde en van de liefde komt, is het geen waarheid om bang voor te zijn, want ze legt zich niet met geweld op maar beoogt ten diepste te overtuigen, fortiter ac suaviter - sterk en mild tegelijk.

Dit is waarom de Encycliek [4200] er niet voor terugschrikt te stellen dat “het geloof de rede een weidser perspectief biedt om de wereld, die zich ontsluit, beter te kunnen verlichten” (n. 34) [4200|34] zowel in de wetenschappelijke studies als in de zoektocht van elke oprecht religieuze mens. Het geloof zelf openbaart ons dat wie op weg gaat om de waarheid en het goede te zoeken “reeds tot God nadert en al door zijn hulp wordt bijgestaan” (n. 35) [4200|35] ook zonder het te weten.

Derde en vierde deel
Het is niet mijn bedoeling om het derde (Ik geef u door, wat Ik ontvangen heb (vgl. 1 Kor. 15, 3)) [4200 |+ 57 ] en het vierde (God bereidt voor hen een stad (vgl. Heb. 11, 16)) [4200 |+ 75 ] deel van de Encycliek [4200] samen te vatten, maar, in de korte tijd die ik nog heb, zou ik slechts uw aandacht willen vragen voor enkele punten die, naar mijn mening, van bijzondere betekenis zijn. Op de eerste plaats vraag ik uw aandacht voor het ontstaan van het geloof, dat, ook al is het een gebeurtenis die de persoon ten diepste raakt, het ik niet in een geïsoleerd “jij-en-ik” met God opsluit. Immers, “het geloof komt voort uit een ontmoeting die plaatsvindt in de geschiedenis” (n. 38) [4200|38] en “wordt zo doorgegeven in het contact van persoon tot persoon, zoals de ene vlam door de andere wordt aangestoken” (n. 37) [4200|37].

Het geloof komt dus altijd voor binnen een weefsel van relaties dat ons vooraf gaat en zich voorbij ons uitstrekt, in een “wij” dat ons uitnodigt om uit de eenzaamheid van ons ik te komen om ons in een steeds groter perspectief en grotere ruimte te plaatsen, in een dialoog en op een weg die nooit eindigen. De dialoogvorm waaruit ons Credo is ontstaan, weerspiegelt dit feit en deze beweging die ons binnen het kerkelijk “wij” plaatsen, binnen het nieuwe subject waartoe we door het geloof behoren.

De Kerk is de plaats waarin deze persoonlijke beweging – die voortkomt uit een levend geloof – zich wortelt en van waaruit deze zonder ophouden wordt voortgestuwd, ons open makend naar God en naar de anderen, en tot een nieuwe Weltanschauung, een bijzondere visie op de wereld wordt: zij is immers – volgens de mooie uitspraak van Romano Guardini – de “historische draagster van de volle blik van Christus op de wereld” (n. 22) [4200|22].

De Kerk is de plaats waar het geloof uit voortkomt en waarin ze een ervaring wordt die meegedeeld kan worden, dat wil zeggen op een redelijke en daarom betrouwbare wijze kan getuigen: “Wat in de Kerk … wordt doorgegeven, is het nieuwe licht dat voortkomt uit de ontmoeting met de levende God” (n. 40) [4200|40].

Het is juist deze ontmoeting met de levende God die de Kerk mogelijk maakt en die het geloof toestaat er geloofwaardige getuige van te zijn. Drager en werkzaam teken van deze ontmoeting zijn “de Sacramenten, die gevierd worden in de liturgie van de Kerk” (n. 40) [4200|40]. Daarom zegt de Encycliek [4200] “dat het geloof een {essentiële} sacramentele structuur heeft” (n. 40) [4200|40].

Van hieruit kan men goed de aard van de beweging begrijpen die inherent is aan het geloof: ze voert ons van het zichtbare en materiële “naar het {onzichtbare} mysterie van de eeuwigheid” (n. 40) [4200|40]. In deze beweging wordt de gelovige met heel zijn wezen betrokken in de waarheid die hij erkent en belijdt (vgl. n. 45) [4200|45]. Hij kan dan niet meer oprecht de woorden van het Credo uitspreken zonder “omgevormd te worden door datgene wat hij belijdt” (n. 45) [4200|45], omdat het geloof aandringt op een voortdurende verandering van de mens en hem belemmert zich in een comfortabele rust op te sluiten.

Op de tweede plaats wil ik graag uw aandacht vragen voor een citaat – aanwezig in het derde deel van de Encycliek [4200] – uit de Homilie van de H. Leo de Grote: “Wanneer het geloof niet één is, is het geen geloof’” (n. 47) [4200|47]. We leven immers in een wereld die ondanks al haar connecties en globalisatie gefragmenteerd is en ontleed in vele “werelden” die, hoewel ze met elkaar in verbinding staan, vaak en graag op zichzelf staan en in conflict zijn met elkaar. De eenheid van het geloof is daarom het kostbare goed dat de Heilige Vader en zijn medebroeders de bisschoppen geroepen zijn te belijden, voeden en garanderen, als de eerste vrucht van een eenheid die zich aan de hele wereld als gave wil aanbieden.

Het gaat om een eenheid die niet monolithisch is, maar met een rijke en levendige veelvormigheid – God zelf is één en drie-enig – en die tegelijkertijd oorsprong en zending van de Kerk is, die om deze reden door het Tweede Vaticaans Concilie [d:4] wordt gedefinieerd als “teken en instrument” Lumen Gentium [[617|1]] van de eenheid die van God komt en die bestemd is de hele mensheid te omarmen.

Het is een eenheid die met recht “katholiek” genoemd wordt, want ze is gefundeerd op de waarheid, die ze bedoelt te dienen en aan te bevelen. Ze heeft namelijk “het vermogen om in zich alles te kunnen opnemen wat ze aantreft in de verschillende milieus waarin ze aanwezig is en in de verscheidene culturen waarmee ze in aanraking komt. De Kerk loutert dat alles en brengt het tot zijn beste uitdrukkingsvorm” (n. 48) [4200|48]. Omdat ze gefundeerd is op de waarheid, ontneemt deze eenheid ons niets, maar verrijkt ze ons met de gaven die komen van de edelmoedigheid van het hart van God en van iedereen.

Juist zo’n eenheid in de waarheid, waarin God – die ons aller Vader is – ons binnenleidt, helpt ons ook om de grondslag van de ware broederlijkheid te hervinden (vgl. n. 53) [4200|53]. Zonder waarheid en zonder God heeft de droom van universele broederschap, die gecreëerd is door de moderne wereld, geen mogelijkheid om werkelijkheid te worden en is ze gedoemd om slecht de trieste ervaring van Babel te herhalen. Immers, “broederlijkheid, die de verwijzing naar een gemeenschappelijke Vader als haar fundament ontbeert, is geen lang leven beschoren” (n. 54) [4200|54]. De geschiedenis van de laatste twee eeuwen biedt ons hier helaas overvloedig bewijs van.

Tenslotte een laatste suggestie, letterlijk overgenomen uit de tekst van de Encycliek [4200], het vierde deel. Ook al is het waar dat het authentieke geloof met vreugde vervult en “het leven weids maakt” (n. 53) [4200|53] – dit is een notie die Paus Franciscus en Benedictus XVI concreet verenigt – “laat het licht van het geloof ons het lijden van de wereld niet vergeten” (n. 57) [4200|57] maar opent het ons naar een “begeleidende aanwezigheid en een geschiedenis van het goede, die zich verbindt met elk lijdensverhaal om daarin een deur naar het licht open te zetten” (n. 57) [4200|57]. Alleen het licht dat van God komt – van de mens geworden God die door de dood heengegaan is en deze overwonnen heeft –, is in staat een betrouwbare hoop te bieden tegenover het kwade, tegenover elk kwaad dat het leven van de mens treft.

Afsluiting
Kortom, de Encycliek [4200] wil ons op een nieuwe manier bevestigen dat het geloof in Jezus Christus een goed is voor de mens en het is “een goed voor allen, het is algemeen goed; zijn licht straalt niet enkel over het binnenste van de Kerk en evenmin dient het slechts de oprichting van een eeuwige stad aan gene zijde. Het geloof helpt ons om onze samenlevingen zo op te bouwen, dat ze een toekomst vol hoop tegemoet gaan” (n. 51) [4200|51]. Dit zijn enkele korte accenten die slechts tot de lezing van dit rijke document willen stimuleren en de smaak ervoor willen opwekken. Deze Encycliek kan men heel goed als een “document” beschouwen: ze biedt ons niet alleen woorden, maar documenteert voor ons de positiviteit van het zicht van een leven dat zich geheel laat aantrekken en omgeven door God – en dit zicht is het licht van het geloof. Dit is inderdaad het getuigenis waarvoor we zowel Paus Franciscus en Benedictus XVI dankbaar zijn – twee authentieke lichten van geloof en hoop voor de hedendaagse mens.