Complexiteit en analogie in de wetenschap: theoretische, methodologische en epistemologische aspecten

Excellenties,
zeer geachte Dames en Heren!

Ik groet de leden van de Pauselijke Academie van Wetenschappen [d:167] bij deze algemene vergadering en dank haar President, Professor Werner Arber, voor zijn hartelijke begroetingswoorden uit uw aller naam. Ik verheug mij evenzo, om uw Kanselier bisschop Marcelo Sánchez Sorondo te begroeten en ik dank hem voor zijn belangrijke werk in uw opdracht.

Het onderwerp van de huidige algemene vergadering over “complexiteit en analogie in de wetenschap: theoretische, methodologische en epistemologische aspecten” raakt aan een belangrijk thema dat een reeks van perspectieven opent, die naar een nieuwe kijk op de eenheid der wetenschappen leiden. Want de belangrijke ontdekkingen en stappen voorwaarts van de laatste jaren nodigen ons uit om de grote analogie tussen fysica en biologie in ogenschouw te nemen die zich telkens dan laat zien wanneer ons begrip van de natuurlijke orde zich verdiept. Wanneer het bovendien waar is, dat sommigen van deze nieuw verworven inzichten ons ook toestaan om conclusies te trekken over processen uit vroeger tijden, zo verwijst deze extrapolatie daarenboven naar de diepe eenheid van de natuur in de complexe structuur van de kosmos, alsook op het mysterie van de plaats van de mens in de kosmos. De complexiteit en omvang van de hedendaagse wetenschap heeft met alles wat ze voor de mens en het weten over de natuur mogelijk maakt, directe consequenties voor de mens. Alleen de mens kan zijn kennis van de waarheid gestaag doen toenemen en ze voor zijn welzijn en voor het welzijn van zijn omgeving wijs ordenen.

In uw discussies hebt u zich ingespannen om enerzijds de voortgaande dialectiek van de constante ontplooiing van het wetenschappelijk onderzoek, de wetenschappelijke methoden en specialismen te onderzoeken, en anderzijds te blijven zoeken naar een meer omvattend zicht op het universum, waarin de met intelligentie en vrijheid begiftigde mens geroepen is, te begrijpen, lief te hebben, te leven en te werken. In onze tijd heeft de inzet van prestigieuze onderzoeksapparatuur en het potentieel van hoog gecompliceerde en precieze experimenten het voor de natuurwetenschappen mogelijk gemaakt, om de grondslagen van de materiële werkelijkheid als zodanig te benaderen, ook als het haar niet lukt om de verbindende structuur en laatste eenheid te verstaan.De onophoudelijke opeenvolging en de geduldige integratie van de verschillende theorieën, waarbij behaalde resultaten opnieuw als uitgangspunt dienen voor verder onderzoek, getuigen van zowel de eenheid van de wetenschappelijke processen als ook van de aanhoudende motivatie van wetenschappers om een allengs juister begrip van de waarheid van de natuur en een steeds meer omvattend zicht daarop te bereiken. We kunnen hier bijvoorbeeld denken aan de inspanningen van wetenschap en techniek om de verschillende vormen van energie terug te herleiden naar een wezenlijke grondkracht, die nu - in de nieuwe manier van denken van de complexiteit als grondslag voor de verklaringsmodellen - beter lijkt te worden benaderd. Als deze grondkracht niet langer zo eenvoudig lijkt te zijn, dan daagt dit de onderzoekers uit om een meer omvattender aanpak uit te werken, die zowel de eenvoudigste als ook de meest complexe systemen insluit.

Zulk een interdisciplinaire aanpak, in het licht van de complexiteit, laat ook zien dat de onderscheiden wetenschappen geen van elkaar gescheiden en van de realiteit vervreemde intellectuele werelden zijn, maar dat ze veeleer met elkaar verbonden en op de bestudering van de natuur als een uniforme, intelligibele en harmonische realiteit zijn gericht in haar totale onbetwistbare complexiteit. Zulk een visie heeft vruchtbare raakvlakken met de visie op het universum die de christelijke filosofie en theologie heeft: met haar voorstelling van zijn door deelname, naar welk ieder met zijn eigen volmaaktheid toegerust individueel schepsel ook aan een bijzondere natuur deel heeft in een geordende kosmos die zijn oorsprong heeft in Gods scheppende Woord. Precies die inherente ‘logische’ en ‘analogische’ organisatie van de natuur is het die het wetenschappelijk onderzoek ondersteunt en die de menselijke geest brengt tot horizontale deelname onder de zijnden en tot transcendente deelname door het Hoogste Zijn te ontdekken. Het universum is noch Chaos, noch het gevolg van Chaos, en toont zich veeleer steeds duidelijker als een geordende complexiteit die het ons toestaat door vergelijkende analyse en analogie van een specifiek naar een meer universeel perspectief door te dringen, en omgekeerd. Terwijl de allereerste ogenblikken van de kosmos en van het leven zich nog steeds onttrekken aan de wetenschappelijke observatie, is de wetenschap desondanks bezig om een groot aantal processen te overwegen en openbaart daarmee een ordening van constanten en overeenkomsten die dient als wezenlijke component van een permanente Schepping.

In deze ruimer genomen context wil ik er graag op wijzen, dat de toepassing van die analogie zich voor de filosofie en de theologie als zeer vruchtbaar heeft bewezen, niet alleen als instrument voor een horizontale analyse van de natuurlijke werkelijkheid, maar ook als impuls voor een creatief denken op een hoger transcendentaal vlak. Juist op basis van het begrip van de schepping heeft het christelijk denken die analogie niet alleen toegepast om de aardse werkelijkheid te doorgronden, maar ook als middel, om van de geschapen ordening op te stijgen tot de aanschouwing van haar Schepper, daarbij op gepaste wijze in acht nemend het uitgangspunt dat Gods transcendentie impliceert, dat iedere overeenkomst met zijn schepselen noodzakelijkerwijs een nog groter verschil inhoudt: terwijl de structuur van het schepsel die van een zijn door deelhebben is, is de natuur van God die van een zijn door zijn wezen of Esse subsistens. Ik ben er van overtuigd, dat bij het grote menselijke avontuur van de poging het geheim van de mens en het universum te ontraadselen een voortdurende dialoog en samenwerking tussen de wereld van de wetenschap en de wereld van het geloof dringend noodzakelijk is om een cultuur van respect op te bouwen met het oog op de mens, de menselijke waardigheid, de rechten van de mens, de toekomst van onze mensenfamilie en de duurzame ontwikkeling van onze planeet. Zonder dit noodzakelijke samenspel verlaten de grote vragen van de mensheid het bereik van verstand en waarheid en worden overgelaten aan het irrationele, de mythe en de onverschilligheid, tot grote schade van de mensheid, van de vrede in de wereld en onze uiteindelijke bestemming.

Beste vrienden, tot slot van deze overwegingen wil ik graag uw aandacht vestigen op het Jaar van het Geloof [d:354] dat de Kerk heeft afgekondigd bij de vijftigste verjaardag van het einde van het Tweede Vaticaanse Concilie [d:4]. Ik dank u voor de bijzondere bijdrage van de Academie [d:167] bij het versterken van de betrekking tussen verstand en geloof en ik verzeker u van mijn opmerkzame belangstelling voor uw activiteiten zowel als ook van mijn gebed voor u en uw gezinnen. Over u allen smeek ik de zegen af van de almachtige God en de gaven van de wijsheid, vreugde en vrede.