Over Boëthius en Cassiodorus

Beste broeders en zusters,

vandaag zou ik willen spreken over twee kerkelijke schrijvers, Boëthius en Cassiodorus, die in een van de meest roerige tijden van het Westen en in het bijzonder van het Italiaanse schiereiland leefden. Odoaker, koning van de Herulen, een Germaanse stam, was in opstand gekomen en had een einde gemaakt aan het West Romeinse Rijk (in 476), maar al gauw had hij het onderspit moeten delven tegen de Ostrogothen van Theodorik, die zich voor enkele decennia verzekerden van de controle over het Italiaanse schiereiland.



Boëthius als schrijver

Boëthius, die geboren was te Rome in 480 uit het adellijk geslacht van de Anicii, betrad nog jong het openbare leven, en bereikte al op vijfentwintigjarige leeftijd de functie van senator. Trouw aan de familietraditie, engageerde hij zich in de politiek vanuit de overtuiging dat de dragende kenmerken van de Romeinse samenleving samen te voegen waren met de waarden van de nieuwe volken, en in deze nieuwe tijd van de ontmoeting van de culturen beschouwde hij het als zijn eigen zending deze twee culturen te verzoenen en bij elkaar te brengen, de klassieke Romeinse en de beginnende van het ostrogothische volk. Zo werd hij ook onder Theodorik politiek actief, die hem aanvankelijk zeer hoog achtte.

Ondanks deze activiteit in het openbare leven, verwaarloosde Boëthius de studies niet, en verdiepte hij zich in het bijzonder in thema’s van filosofisch godsdienstige aard. Maar ook schreef hij handboeken van rekenkunde, geometrie, muziek en astronomie: dat alles met de bedoeling aan de nieuwe generaties en aan de nieuwe tijd de grote grieks-romeinse cultuur door te geven. Op dit gebied, dat wil zeggen bij zijn inspanning om de ontmoeting te bevorderen van de culturen, gebruikte hij de begrippen van de Griekse filosofie om het christelijk geloof voor te stellen, ook hierin op zoek naar een sinthese tussen het hellenistisch-romeinse erfgoed en de evangelische boodschap. Juist hierom is Boëthius wel de laatste vertegenwoordiger genoemd van de Romeinse cultuur van de Oudheid en de eerste van de middeleeuwse intellectuelen.

Zijn ongetwijfeld meest bekende werk is De consolatione philosophiae [2256], dat hij samenstelde in de gevangenis om zo een zin te geven aan zijn onterechte hechtenis. Hij was namelijk beschuldigd van een complot tegen koning Theodorik omdat hij de verdediging van een vriend, senator Albino, op zich genomen had. Maar dat was een voorwendsel: in werkelijkheid verdacht Theodorik, als ariaan en barbaar, Boëthius ervan sympathieën te koesteren voor de byzantijnse keizer Giustinianus. Een feit is dat hij, na een proces en na ter dood te zijn veroordeeld, op 23 oktober 524, slechts 44 jaar oud, werd terechtgesteld. Juist vanwege dit dramatische levenseinde kan hij vanuit zijn eigen ervaring ook de hedendaagse mens aanspreken en met name al die mensen die vanwege de huidige onrechtvaardigheid in een groot deel van de zogenaamde “menselijke gerechtigheid” hetzelfde lot ondergaan. In dit werk, in de gevangenis, zoekt hij de vertroosting, zoekt hij het licht, zoekt hij de wijsheid, en zegt hij dat hij juist in deze situatie heeft leren onderscheiden tussen het schijnbaar goede - in de gevangenis verdwijnt dat - en het ware goed, zoals de authentieke vriendschap die ook in de gevangenis niet verdwijnt. Het hoogste goed is God: Boëthius leerde zelf en leert het ook aan ons om niet in het fatalisme te vervallen dat de hoop uitdooft. Hij leer ons dat niet het noodlot heerst maar de Voorzienigheid, en deze heeft een gelaat. Met de Voorzienigheid kun je spreken, omdat de Voorzienigheid God is. Zo blijft hem ook in de gevangenis de mogelijkheid van het gebed, van de dialoog met Hem die ons redt. Tegelijkertijd bewaart hij ook in deze situatie de zin voor de schoonheid van de cultuur en herinnert aan het onderricht van de grote filosofen van de Griekse en de Romeinse oudheid zoals Plato, Aristoteles - hij was begonnen deze Grieken in het Latijn te vertalen - Cicero, Seneca, en ook dichters als Tibullus en Virgilius.

De filosofie, in de betekenis van de zoektocht naar de ware wijsheid, is volgens Boëthius de ware medicijn voor de ziel Lib. I [[2256]]. Van de andere kant kan de mens het authentieke geluk alleen ervaren in zijn eigen binnenste Lib. II [[2256]]. Hierdoor slaagt Boëthius erin een zin te vinden, wanneer hij zijn eigen persoonlijke tragedie overdenkt in het licht van een wijsheidstekst uit het Oude Testament (Wijsh. 7, 30 - 8, 1) [b:Wijsh. 7, 30 - 8, 1]: “De wijsheid wordt niet overmeesterd door de slechtheid. Machtig reikt zij van het ene einde tot het andere en op voortreffelijke wijze bestuurt zij alles” Lib. III, 12: PL 63, col. 780 [[2256]]. De zogenaamde voorspoed van de slechten blijkt dan ook bedrieglijk Lib. IV [[2256]], en tegelijk blijkt de providentiële aard van de tegenspoed, de adversa fortuna. De moeilijkheden van het leven maken niet alleen duidelijk hoe vluchtig en van korte duur deze laatste is, maar blijken uiteindelijk nuttig om erachter te komen welke menselijke relaties echt zijn en ze te bewaren. De adversa fortuna helpt immers om de ware vrienden te onderscheiden van de valse en doet inzien dat niets voor de mens kostbaarder is dan een ware vriendschap. Op fatalistische wijze een situatie van lijden aanvaarden is absoluut gevaarlijk, voegt de gelovige Boëthius er aan toe, want “sluit al aan de wortel de mogelijkheid uit van het gebed en van de theologale hoop die aan de basis liggen van de relatie van de mens met God” Lib. V, 3: PL 63, col. 842 [[2256]].

De slotrede van De consolatione philosophiae [2256] kan beschouwd worden als een samenvatting van het hele onderricht dat Boëthius richt tot zichzelf en tot allen die zich in dezelfde omstandigheden bevinden. In de gevangenis schrijft hij aldus: “Bestrijdt dus de ondeugden, wijdt je aan een deugdzaam leven dat richting krijgt door de hoop die het hart opstuwt, tot het de hemel bereikt met de gebeden die gevoed worden met nederigheid. Het opgelegde nadeel dat je ondergaat, kan, mits je weigert te liegen, worden omgevormd in het enorme voordeel dat je namelijk steeds de hoogste Rechter voor ogen hebt, die ziet en weet hoe de dingen er naar waarheid bij staan” Lib. V, 6: PL 63, col. 862 [[2256]]. Elke gedetineerde, ongeacht de reden waarom hij in de gevangenis is terecht gekomen, weet hoe zwaar deze bijzondere menselijke omstandigheid is, vooral wanneer zij nog afschuwwekkender gemaakt wordt doordat er, zoals bij Boëthius het geval was, naar het middel van de marteling wordt gegrepen. Bijzonder absurd is vervolgens de omstandigheid van iemand die, eveneens zoals Boëthius - die door de stad Pavia erkend en liturgisch gevierd wordt als martelaar voor het geloof -, wordt doodgemarteld om geen ander motief dan vanwege zijn eigen politieke en godsdienstige overtuigingen. Boëthius, symbool voor een onmetelijk aantal onrechtvaardig gedetineerden van alle tijden en breedtegraden, vormt in feite een objectieve toegangsdeur tot de beschouwing van de mysterievolle Gekruisigde van Golgota.

Een tijdgenoot van Boëthius was Marcus Aurelius Cassiodorus, een Calabriër die geboren is in Squillace rond 485 en die hoogbejaard stierf in (het klooster) Vivarium rond 580. Ook hij wijdde zich - man van de sociale bovenlaag als hij was - aan het politieke leven en aan de culturele zaak zoals maar weinig anderen in het Romeinse westen van zijn tijd. De enige die zich in deze dubbele belangstelling met hem konden meten, waren misschien de reeds genoemde Boëthius, en de toekomstige Paus van Rome, Gregorius de Grote (590-604). Bewust van de noodzaak om heel het menselijk en humanistisch erfgoed dat in de gouden eeuwen van het Romeinse Rijk was opgebouwd niet in de vergetelheid te laten verdwijnen, werkte Cassiodorus royaal en op de hoogste niveaus van de politieke verantwoordelijkheid met de nieuwe volkeren mee die de grenzen van het Keizerrijk overgegaan waren en zich in Italië hadden gevestigd. Ook hij was een voorbeeld van culturele ontmoeting, dialoog en verzoening. De historische gebeurtenissen stonden hem niet toe zijn politieke en culturele dromen te verwezenlijken, die een synthese beoogden te creëren tussen de romeinschristelijke traditie van Italië en de nieuwe gotische cultuur. Maar diezelfde gebeurtenissen overtuigden hem ervan dat de monastieke beweging die in de christelijke landen aan het opkomen was, door de voorzienigheid gezonden was. Hij besloot deze te steunen door er al zijn materiële rijkdommen evenals zijn geestelijke krachten aan te wijden.

Hij vatte de idee op om juist aan de monniken de taak toe te vertrouwen om het immense culturele erfgoed van de Oudheid in veiligheid te brengen, te bewaren en aan door te geven aan die naar hen zouden komen, opdat het niet verloren zou gaan. Hiervoor stichtte hij Vivarium, een klooster waarin alles zo georganiseerd was dat het intellectuele werk van de monniken er buitengewoon kostbaar en onontbeerlijk werd geacht. Hij ordende het zo dat ook de monniken die geen intellectuele vorming hadden gehad, zich toch niet alleen met materiële arbeid bezig moesten houden, met de akkerbouw, maar ook handschriften moesten overschrijven en zo moesten helpen bij het doorgeven van de grote cultuur aan de toekomstige generaties. En dit zonder tekort te doen aan de monastieke en christelijke inspanning tot geestelijk leven en aan de werken van naastenliefde jegens de armen. In zijn onderricht In zijn onderricht, verdeeld over verscheidene werken maar vooral in De anima [2257] en in de Institutiones divinarum litterarum [2258] heeft het gebed vgl: PL 69, kol. 1108 [[[2258]]], gevoed door de heilige schrift en in het bijzonder door het volhardend en veelvuldig lezen van de Psalmen vgl: PL, 69, kol. 1149 [[[2258]]], altijd een centrale rol als een voor allen noodzakelijk voeding. Ziehier bijvoorbeeld hoe deze zeer geleerde Calabriër zijn Expositio in Psalterium [2259] inleidt: “Toen ik in Ravenna het veelvuldige beroep dat op mij gedaan werd op het vlak van de politieke carrière had afgewezen en achter me gelaten, een carrière die voor mij in het teken stond van de walgelijke smaak van de wereldse beslommeringen, en toen ik eenmaal het Psalterium had leren waarderen, dat boek dat van de hemel gekomen is als echte honing voor de ziel, ben ik me er helemaal in gaan verdiepen, als een dorstige er naar verlangend het zonder ophouden te onderzoeken om mij geheel te laten doordingen van die heilzame zoetheid, nadat ik genoeg gekregen had van die talrijke bitterheden van het actieve leven” PL 70, kol. 10 [[2259]].

Het zoeken naar God, gericht op het beschouwen van Hem - tekent Cassiodorus aan - blijft het permanente doel van het monastieke leven vgl: PL 69, kol. 1107 [[[2258]]]. Hij voegt er echter aan toe dat men met de hulp van de goddelijke genade vgl: PL 69, kol. 1131.1142 [[[2258]]] een vruchtbaarder gebruik van het geopenbaarde Woord kan bereiken door gebruik te maken van de wetenschappelijke verworvenheden en de “profane” culturele instrumenten die de Grieken en de Romeinen al bezaten vgl: PL 69, kol. 1140 [[[2258]]]. Persoonlijk legde Cassiodorus zich toe op filosofische, theologische en exegetische studies zonder bijzondere creativiteit, maar met aandacht voor de inzichten die hij bij de andere als waardevol onderkende.

Met respect en toewijding las hij vooral Hiëronymus en Augustinus. Over deze laatste zei hij: “Bij Augustinus is zo’n grote rijkdom dat het mij onmogelijk lijkt iets te vinden dat nog niet uitvoerig door hem behandeld is” vgl: PL 70, kol. 10 [[[2259]]]. Onder aanhaling van Hiëronymus echter spoorde hij de monniken van Vivarium aldus aan: “De overwinningspalm wordt niet alleen behaald door degenen die strijden tot hun bloed vergoten wordt of door degenen die leven in maagdelijkheid, maar ook door al degenen die met de hulp van God de ondeugden van het lichaam overwinnen en het zuivere geloof bewaren. Maar om, nog altijd met de hulp van God, gemakkelijker de bekoringen en verleidingen te kunnen overwinnen van de wereld waarin jullie verblijven als pelgrims die onderweg zijn, zoek op de allereerste plaats je van die heilzame hulp te verzekeren die door de eerste psalm wordt gesuggereerd, die de aanbeveling doet om dag en nacht de wet van de Heer te overwegen. De vijand zal immers geen toegang vinden om jullie aan te vallen als heel je aandacht in beslag genomen wordt door Christus” PL 69, col. 1147 [[2258]].

Dat is een aansporing die wij ons kunnen aantrekken omdat hij ook voor ons geldt. Ook wij leven immers in een tijd waarin de culturen elkaar ontmoeten, een tijd van gevaar voor geweld dat de culturen vernietigd, en waar het noodzakelijk is zich ervoor in te spannen de grote waarden door te geven en de nieuwe generaties de weg te leren van de verzoening en de vrede. Deze weg vinden wij door ons te richten op de God met een menselijk gelaat, de God die zich aan ons heeft geopenbaard in Christus.