Oeconomicae et pecuniariae quaestiones

Door de toenemende materiële welstand bij een groot deel van de bevolking trekken economische en financiële problemen meer dan ooit onze aandacht. Zij vereisen enerzijds een passende regelgeving van de economische en financiële markt en anderzijds een duidelijk ethisch fundament dat de menselijke kwaliteit van relaties garandeert. Economische wetmatigheden alleen kunnen dit niet verzekeren. Vandaag is men vanuit verschillende hoeken op zoek naar zo'n ethisch fundament. Ook degenen die werken in de economische en financiële wereld zijn vragende partij. Juist in deze sector wordt duidelijk dat technische kennis en menselijke wijsheid moeten samengaan. Zonder deze synthese dreigt elke menselijke activiteit te mislukken. Dit samenspel maakt het juist mogelijk om vooruitgang te boeken in de richting van een werkelijk en integraal menselijk welzijn.

De integrale ontwikkeling van iedere persoon, van iedere samenleving en van iedereen, is de uiteindelijke horizon van het gemeenschappelijke welzijn dat de Kerk als "het universeel sacrament van het heil" Lumen Gentium [[617|48]], wil verwezenlijken. In dit integrale welzijn, volledig geopenbaard in Jezus Christus, ligt het uiteindelijke doel van iedere kerkelijke activiteit. De uiteindelijke oorsprong en voltooiing ervan ligt bij God, die in Hem alles samenbrengt. (Ef. 1, 10) [[b:Ef. 1, 10]] Dit welzijn bloeit als anticipatie op het Rijk Gods dat de Kerk in alle sectoren als haar roeping moet verkondigen en vestigen. vgl: Lumen Gentium [[[617|5]]] Dit welzijn is ook de bijzondere vrucht van de naastenliefde, koninklijke weg van kerkelijk handelen, die ook tot uitdrukking moet komen in de sociale, burgerlijke en politieke liefde. Deze liefde "wordt zichtbaar in alle handelingen die een betere wereld trachten op te bouwen. Liefde voor de samenleving en inzet voor het algemeen welzijn zijn uitgesproken vormen van naastenliefde. Ze betreffen niet alleen de relaties tussen individuen, maar ook "macrorelaties: maatschappelijke, economische en politieke betrekkingen". Daarom houdt de Kerk aan de wereld het ideaal van een "beschaving van liefde" voor. Laudato Si' [[5000|231]] De liefde voor een integraal welzijn, onlosmakelijk verbonden met de liefde voor de waarheid, is de sleutel voor een authentieke ontwikkeling.

De Kerk streeft naar dit doel in de zekerheid dat er in alle culturen vele punten van ethische overeenstemming bestaan. Zij zijn de uitdrukking van een gemeenschappelijke morele wijsheid vgl: Caritas in Veritate [[[2254|59]]] en vormen de objectieve orde waarop de waardigheid van de mens gegrondvest is. Op het betrouwbare en onaantastbare fundament van deze orde, die klare gemeenschappelijke principes aanreikt, rusten de fundamentele rechten en plichten van de mens. Zonder deze orde krijgen willekeur en het recht van de sterkste in menselijke relaties de bovenhand. Deze ethische orde, die voortkomt uit de wijsheid van God als schepper, is daarom het onmisbare fundament voor de opbouw van een menswaardige gemeenschap, gegrondvest op gerechtigheid. Ze is des te belangrijker omdat mensen die met heel hun hart verlangen naar het goede en de waarheid, toch dikwijls bezwijken voor groepsbelangen, misbruik en onrechtvaardige praktijken die ernstig lijden veroorzaken, vooral voor de zwaksten en de weerlozen.

De Kerk erkent ook dat het tot haar voornaamste taken behoort iedereen met nederige zekerheid te herinneren aan bepaalde voor de hand liggende ethische beginselen, teneinde elk gebied van het menselijke handelen te bevrijden van de morele wanorde die het zo vaak teistert. In dit verband eist de menselijke rede, een onuitwisbaar kenmerk van elke persoon, een verantwoorde onderscheiding. De menselijke rede zoekt immers altijd om in waarheid en gerechtigheid zijn handelen een stevige basis te geven in het besef dat zonder dit fundament zijn oriënteringszin zou ontbreken. vgl: Fides et Ratio [[[10|98]]]

Deze juiste oriëntatie van de rede zou op geen enkel gebied van het menselijk handelen mogen ontbreken. Geen enkele leefwereld van de mens kan dus legitiem beweren vreemd of onverschillig te blijven voor een ethiek gebaseerd op vrijheid, waarheid, gerechtigheid en solidariteit. vgl: De betekenis van Pasen [[[2296|(87)]]] Dit geldt ook voor de domeinen waarin de politieke en economische wetten van kracht zijn: "Met het oog op het algemeen welzijn hebben we vandaag dringend nood aan een politiek en een economie, die zich in wederzijdse dialoog vastberaden ten dienste stellen van het leven, vooral van het menselijke leven". Laudato Si' [[5000|189]] Iedere menselijke activiteit dient vruchten voort te brengen door op een eerlijke en billijke wijze de gaven die God oorspronkelijk aan allen ter beschikking stelde, te gebruiken en vastberaden de zaden van het goede, die als een belofte van vruchtbaarheid in heel de schepping neergelegd zijn, te ontwikkelen. Deze oproep om vruchten te dragen is een voortdurende uitnodiging aan de menselijke vrijheid, zelfs als de zonde altijd om de hoek gluurt om dit oorspronkelijk goddelijke plan te ondermijnen.

Daarom komt God de mens tegemoet in Jezus Christus. Hij doet ons deelnemen aan het wonderbare gebeuren van zijn verrijzenis. Hij "verlost niet alleen de individuele persoon, maar ook de sociale relaties tussen mensen". Evangelii Gaudium [[4984|(178)]] Hij werkt aan een nieuwe orde van sociale relaties, gefundeerd op waarheid en liefde, die vruchtbare zuurdesem kunnen zijn voor een omvorming van de geschiedenis. In die zin geeft Christus ons reeds een voorsmaak van het Rijk der Hemelen dat Hij zelf als mens op aarde is komen aankondigen en instellen.

Alhoewel de economische welvaart in de tweede helft van de twintigste eeuw wereldwijd in een nooit gekende omvang en snelheid is toegenomen, stelt men toch vast dat tegelijkertijd de ongelijkheden tussen en binnen de landen vgl: ORf, 24-25 oktober 2011, 6. [[[4351|(1)]]] groter zijn geworden. Veel mensen leven nog steeds in extreme armoede. De recente financiële crisis had een gelegenheid kunnen zijn om een nieuwe economie te ontwikkelen met meer aandacht voor ethische principes en voor een nieuwe reglementering van de financiële activiteiten door de aspecten van grove uitbuiting en speculatie weg te werken en de dienst aan de reële economie te erkennen. Ook al waren er op verschillende niveaus veel positieve inspanningen die erkenning en waardering verdienen, toch werden de verouderde criteria die de wereld blijven beheersen niet herdacht. vgl: Laudato Si' [[[5000|189]]] Integendeel, het antwoord lijkt veeleer op een terugkeer naar een oppervlakkig, kortzichtig egoïsme, dat geen rekening houdt met het algemeen welzijn en helemaal niet geïnteresseerd is in de creatie en verdeling van rijkdom en in de eliminatie van de huidige uitgesproken ongelijkheden.

Wat op het spel staat is het authentieke welzijn van het grootste deel van de bevolking van onze planeet die het gevaar loopt steeds meer "uitgesloten en gemarginaliseerd" Evangelii Gaudium [[4984|53]] te worden van de vooruitgang en de reële welstand, terwijl een minderheid onverschillig blijft tegenover het lot van de meerderheid en de immense bronnen en rijkdommen exploiteert en voor zichzelf houdt. Het is daarom tijd om de aandacht opnieuw op het authentiek menselijke te richten, de horizon van de geest en het hart te verruimen en vertrouwvol de eisen van de waarheid en het goede te erkennen, zonder dewelke ieder sociaal, politiek en economisch systeem uiteindelijk tot mislukking en implosie gedoemd is. Wat almaar duidelijker wordt, is dat egoïsme niet loont, maar uiteindelijk iedereen een te hoge prijs doet betalen. Als wij het echte welzijn van allen willen, dan mogen we niet vergeten dat "geld moet dienen en niet regeren!". Evangelii Gaudium [[4984|58]] Daarom is het de plicht van bekwame en verantwoordelijke leidinggevenden om nieuwe economische en financiële systemen te ontwikkelen waarvan de regels en voorschriften de vooruitgang van het algemeen welzijn en het respect voor de menselijke waardigheid beogen door de eerbiediging van de sociale leer van de Kerk. Met dit document wil de Congregatie voor de Geloofsleer [d:106], wiens bevoegdheid ook morele kwesties omvat, in samenwerking met het Dicasterie voor de Bevordering van de Integrale Menselijke Ontwikkeling [d:423], enkele fundamentele overwegingen en referentiepunten ter ondersteuning van deze ontwikkeling en verdediging van de menselijke waardigheid vgl: Dignitatis Humanae [[[702|14]]], voorleggen.

Bijzonder groot lijkt de nood aan een ethische reflectie over bepaalde aspecten van financiële transacties die los van de juiste antropologische en morele fundamenten niet alleen duidelijke misbruiken en ongerechtigheden als gevolg hebben maar ook systeemcrisissen van mondiale omvang kunnen veroorzaken. Deze onderscheiding wordt aan alle mannen en vrouwen van goede wil aangeboden.

Sommige elementaire overwegingen zijn vandaag vanzelfsprekend voor allen, die onafhankelijk van alle theorieën en denkrichtingen, eerlijk zoeken om de historische situatie waarin we leven, te verstaan. Met dit document willen we ons niet mengen in de legitieme discussies tussen de verschillende denkrichtingen, maar eerder een bijdrage leveren tot dialoog in het besef dat er hoe dan ook geen overal en altijd geldende economische recepten bestaan.

Elke menselijke realiteit of activiteit is positief als ze beleefd wordt binnen het gezichtsveld van een juiste ethiek die respectvol is voor de menselijke waardigheid en gericht op het algemeen welzijn. Dit geldt voor alle instellingen die de menselijke samenleving mogelijk maken, ook voor de markten op alle niveaus, inclusief de financiële markten. In dit verband moet worden benadrukt dat zelfs marktmechanismen, - alvorens te steunen op anonieme systemen ontwikkeld dankzij steeds gesofisticeerder technologieën -, gebaseerd zijn op relaties die zonder de vrije bijdrage van individuen niet zouden bestaan. Het is daarom vanzelfsprekend dat de economie, net zoals elke andere menselijke activiteit "een ethiek nodig heeft om goed te functioneren; niet om het even welke ethiek, maar een mensvriendelijke ethiek". Caritas in Veritate [[2254|45]]

Het is dan ook duidelijk dat men onmogelijk een ethiek of een praktijk op het niveau van waardigheid en werkelijk algemeen welzijn kan cree?ren zonder een juiste visie op de mens. Sterker nog, zeggen dat het menselijke handelen neutraal is of vrij van elke fundamentele opvatting - zelfs op economisch gebied - impliceert ook altijd een bepaalde opvatting van mens en wereld, die haar waarde al dan niet toontaan de hand van resultaten en ontwikkelingen. In die zin heeft onze tijd de grenzen getoond van een individualistische visie op de mens, herleid tot een consument, wiens voordeel vooral zou bestaan in het optimaliseren van zijn geldelijke gewin. De menselijke persoon bezit echter een unieke relationele natuur en een rationaliteit die altijd op zoek zijn naar een veel breder welbevinden dat niet kan herleid worden tot consumentenlogica of tot de economische aspecten van het leven. vgl: Caritas in Veritate [[[2254|74]]]

Deze fundamentele relationele natuur van de mens vgl: Waardigheid van de mens en het belang van samenwerking in Europa [[[5723|23]]] wordt essentieel gekenmerkt door een rationaliteit die zich verzet tegen iedere zakelijke beperking tot zijn basisbehoeften. In dat opzicht kan niet langer verzwegen worden dat er tegenwoordig een tendens bestaat om iedere uitwisseling van "goederen" te ontmenselijken door ze te beperken tot een uitwisseling van "dingen".

In werkelijkheid is het duidelijk dat de kwestie van de over- dracht van goederen tussen personen niet alleen van materieële aard is, omdat materieële goederen vaak de basis zijn van een immaterieel goed waarvan de concrete aan- of afwezigheid de kwaliteit zelf van de economische betrekkingen beslissend beïnvloedt (bijvoorbeeld vertrouwen, rechtvaardigheid, samenwerking ...). Juist op dit niveau wordt duidelijk dat de logica van het geschenk zonder tegenprestatie niet als een alternatief moet gezien worden, maar als een realiteit die onlosmakelijk en complementair verbonden is met de uitwisseling van gelijkwaardige goederen. vgl: Caritas in Veritate [[[2254|37]]]

Het is gemakkelijk de voordelen te zien die voortvloeien uit een visie waarbij de mens als subject beschouwd wordt dat constitutief opgenomen is in een geheel van relaties. Deze relaties op zich zijn een positieve bron. vgl: Caritas in Veritate [[[2254|55]]] Elke persoon wordt geboren in een familiale context, in een netwerk van relaties die hem voorafgaan en zonder dewelke hij niet zou kunnen bestaan. Vervolgens doorloopt de mens verschillende levensstadia dankzij relaties die hem in de wereld situeren in een voortdurend gedeelde vrijheid. Juist deze oorspronkelijke relaties tonen dat de mens een relationeel wezen is, wezenlijk bepaald door wat de christelijke openbaring "gemeenschap" noemt.

Dit oorspronkelijke gemeenschapskenmerk, dat in elke mens een spoor laat zien van de affiniteit met God die hem geschapen heeft en hem roept tot een relatie van gemeenschap met Hem, is wat hem uiteraard ook richt op een gemeenschapsleven, de fundamentele plaats voor zijn volledige ontplooiing. Deze karakteristiek als een oorspronkelijk, constitutief element van onze menselijke identiteit erkennen, maakt het mogelijk de anderen niet in de eerste plaats als potentiële concurrenten te zien, maar als mogelijke bondgenoten in de opbouw van het algemeen welzijn, dat pas dan authentiek is, als het tegelijkertijd allen en iedereen afzonderlijk ten goede komt. Deze relationele antropologie helpt de mens ook om de waarde te erkennen van economische strategieën die vooral de globale levenskwaliteit en niet louter het blinde winstbejag op het oog hebben. Ze moeten dus altijd integraal zijn, namelijk de hele persoon en alle mensen ten goede komen. In feite is geen enkele winst legitiem als het doel van de integrale ontwikkeling van de menselijke persoon, de universele bestemming van de goederen en de keuze of voorkeursliefde voor de armen vgl: Sollicitudo Rei Socialis [[[350|42]]] ontbreekt. Deze drie principes zijn nauw met elkaar verbonden. Ze zijn samen nodig om een meer rechtvaardige en solidaire wereld uit te bouwen.

Daarom mag de vooruitgang binnen een economisch systeem niet alleen gemeten worden op basis van kwantitatieve parameters en efficiëntie bij de winstproductie, maar moet men ook rekening houden met de levenskwaliteit die ze creëert en de sociale welstand die ze verspreidt: een welstand die niet louter tot materiële aspecten beperkt kan worden. Elk economisch systeem legitimeert zijn bestaan, niet alleen door de kwantitatieve groei van de economische uitwisseling, maar vooral door zijn vermogen om de ontwikkeling van de hele mens en alle mensen te waarborgen.

Welzijn en ontwikkeling vereisen en versterken elkaar vgl: Catechismus van de Katholieke Kerk [[[1|1908]]], en vragen duurzame politieke maatregelen en perspectieven op lange termijn. vgl: Laudato Si' [[[5000|13]]] vgl: Amoris Laetitia [[[6271|44]]]

In dit verband is het wenselijk dat met name universiteiten en businessscholen in hun leertrajecten, - niet in de marge of bijkomstig maar op een fundamentele manier -, opleidingen voorzien die leiden tot een beter begrip van de economie en de financiële sector in het licht van een volledige visie op de mens - dus niet beperkt tot enkele van zijn dimensies - en van een ethiek die deze uitdrukt. De sociale leer van de Kerk [d:48] kan daarbij een grote hulp zijn.

Welzijn moet daarom beoordeeld worden aan de hand van criteria die verder gaan dan het bruto binnenlands product (bbp) van een land. Men moet ook rekening houden met andere parameters zoals bijvoorbeeld veiligheid, gezondheid, groei van het "menselijk kapitaal", kwaliteit van het sociale leven en van het werk. Winst mag wel nagestreefd worden maar niet "tegen elke prijs" en niet als enig allesomvattend referentiepunt van het economische handelen.

Hier worden criteria van vermenselijking en culturele uitdrukkingsvormen en denkwijzen, waaronder belangeloosheid, belangrijk.

Kortom, de ontdekking en realisatie van het ware en het rechtvaardige als iets goeds op zich, vormen de norm van wat berekend wordt. Vgl. Bijvoorbeeld het devies.. Vgl. Bijvoorbeeld het devies Ora et labora, die de regel van de Heilige Benedictus van Nursia in herinnering brengt. In zijn eenvoud laat deze spreuk zien dat het gebed, vooral het liturgisch gebed, ons opent voor de relatie met deze God, die zich in Jezus Christus en in zijn Geest openbaart als goedheid en waarheid, en ons in die zin ook de aangewezen vorm aanreikt om een betere en echtere, meer menswaardige wereld op te bouwen. Winst en solidariteit zijn dan niet langer antagonisten. Waar egoïsme en persoonlijke belangen zegevieren, is het voor de mens moeilijk om de vruchtbare kringloop tussen winst en gave te erkennen omdat de zonde die band wil verdoezelen en verbreken. In een waarachtig menselijk perspectief ontstaat daarentegen een positieve kringloop tussen winst en solidariteit die dankzij het vrije handelen van de mens, alle positieve mogelijkheden van de markten kan vrijmaken.

Hoezeer dit principe van belangeloosheid de mensen aanspreekt, toont ook de gouden regel die Jezus in het Evangelie verwoordt en die ons oproept om de anderen te behandelen zoals wij willen dat ze ons behandelen (Mt. 7, 12; Lc. 6, 31) [b:Mt. 7, 12; Lc. 6, 31].

Geen enkele economische activiteit kan blijven groeien als een gezonde vorm van vrij initiatief er niet kan gedijen. vgl: Centesimus Annus [[[3|17.24.42]]] Vandaag is het echter ook duidelijk dat als de vrijheid van de economische actoren absoluut en los van haar intrinsieke verwijzing naar het ware en het goede verstaan wordt, zij dan machtscentra en vormen van oligarchie doet ontstaan die op lange termijn de doeltreffendheid van het economisch systeem zelf ondermijnen. vgl: Quadragesimo Anno [[[652|105]]] vgl: Populorum Progressio [[[266|9]]] vgl: Laudato Si' [[[5000|203]]]

Vanuit dit oogpunt is het eenvoudiger om te zien dat politici maar met moeite hun oorspronkelijke roeping als dienaars van het algemeen belang kunnen vervullen. Zij worden immers geconfronteerd met de toenemende en alles doordringende macht van invloedrijke betrokkenen en van grote economische en financiële netwerken. Dikwijls worden zij door de supranationaliteit van deze betrokkenen en de volatiliteit van het door hen beheerde kapitaal gedesoriënteerd en machteloos. Soms worden ze ook verleid om zich te onderwerpen aan belangen die tegenstrijdig zijn aan het algemeen welzijn. vgl: Laudato Si' [[[5000|175]]] vgl: Over de noodzakelijke band tussen economie en politiek: "Het economisch leven kan niet alle sociale problemen oplossen alleen maar door de logica van het marktdenken te verruimen. Het moet gericht worden op het bereiken van het algemeen welzijn, waarvoor eerst en vooral de politieke gemeenschap zorg moet dragen. Daarbij mag niet worden vergeten dat het loskoppelen van de economische bedrijvigheid, die de creatie van rijkdom beoogt, van de politiek, die door herverdeling voor rechtvaardigheid moet zorgen, tot ernstige onevenwichtheden leidt". [[[2254|36]]]

Een vernieuwd samenwerkingsverband tussen de economische en politieke betrokkenen wordt nog dringender om al wat in dienst staat van de integrale ontwikkeling van de persoon en van de samenleving als geheel te bevorderen door de eisen van solidariteit en subsidiariteit bij elkaar te houden. vgl: Caritas in Veritate [[[2254|58]]]

In principe zijn alle systemen en middelen die de markten gebruiken om hun distributiecapaciteit te vergroten moreel toelaatbaar vgl: Gaudium et Spes [[[575|64]]], in zoverre ze de menselijke waardigheid en het algemeen welzijn eerbiedigen.

Toch blijkt dat de markten als machtige motoren van de economie niet in staat zijn zichzelf te reguleren. vgl: Quadragesimo Anno [[[652|89]]] vgl: Caritas in Veritate [[[2254|35]]] vgl: Evangelii Gaudium [[[4984|204]]] Ze kunnen niet de voorwaarden scheppen die hen goed laten functioneren (sociale cohesie, rechtvaardigheid, vertrouwen, veiligheid, wetten ...), en ook niet de effecten en krachten die schadelijk zijn voor de menselijke samenleving verbeteren (ongelijkheden, aantasting van het milieu, sociale onzekerheid, fraude ...).

Niettegenstaande vele financiële actoren persoonlijk goede en rechtvaardige bedoelingen hebben, kan men bovendien vandaag niet ontkennen dat de financiële sector door zijn alomtegenwoordigheid en pertinente capaciteit de reële economie te beïnvloeden en in zekere zin te domineren, een plaats is waar egoïsme en misbruik de samenleving ongeziene schade kunnen berokkenen.

Hierbij moet worden opgemerkt dat er situaties bestaan in de economische en financiële wereld, waarin bepaalde praktijken niet direct ethisch onaanvaardbaar zijn, maar toch in de onmiddellijke nabijheid van immoraliteit komen. Het zijn situaties die heel gemakkelijk leiden tot misbruik en bedrog, vooral tegenover hen die zich in de minst gunstige positie bevinden. Bijvoorbeeld, de verkoop van bepaalde financiële producten is legitiem op zich, maar wanneer men daarbij in een situatie van ongelijkheid profiteert van de onwetendheid of de contractuele zwakte van de betrokken partij, is dit een schending van de relationele correctheid en dus een ernstige inbreuk op ethisch vlak.

De complexiteit van talrijke financiële producten maakt deze ongelijkheid vandaag tot een inherent element van het systeem zelf. Deze plaatst de kopers in een ondergeschikte positie tegenover de deskundigen die de producten op de markt brengen. Daarom wordt van verschillende kanten gevraagd om het traditionele principe caveat emptor, "koper wees op je hoede" te overstijgen. Volgens dit principe heeft vooral de koper de plicht om de kwaliteit van het verworven goed na te gaan. Dit principe veronderstelt dat beide partijen een gelijke deskundigheid bezitten om hun belangen te verdedigen. Maar in de realiteit bestaat deze situatie niet, hetzij vanwege de duidelijke hiërarchische relatie die in verschillende soorten contracten is vastgelegd (bijvoorbeeld tussen kredietverstrekker en kredietnemer), hetzij vanwege de complexe structuur van veel financiële transacties.

Net zoals vele andere bezittingen van de mens is geld op zich een goed middel. Het staat ter beschikking van zijn vrijheid en het vergroot zijn mogelijkheden. Dit middel kan zich echter gemakkelijk tegen de mens keren. Ook de financiering van het bedrijfsleven, door bedrijven dankzij hun beursgang toegang te verlenen tot de vrije kapitaalmarkt, is op zich iets positiefs. Maar dit fenomeen kan vandaag subtiel een verkeerde financiering van de economie versterken. Het zorgt ervoor dat de virtuele rijkdom die zich hoofdzakelijk concentreert op transacties, gekenmerkt door zuiver speculatieve intenties en hoogfrequente handel (high frequency trading), buitensporig veel kapitaal aantrekt, waardoor het aan de positieve kringloop van de reële economie onttrokken wordt. vgl: Laudato Si' [[[5000|109]]]

Wat meer dan een eeuw geleden voorspeld werd, is nu helaas werkelijkheid geworden. De opbrengst uit kapitaal ondermijnt de opbrengst uit arbeid en dreigt die zelfs te verdringen. De opbrengst uit arbeid wordt vaak gedegradeerd tot de marge van de grote belangen van het economische systeem. Daaruit volgt dat de arbeid zelf, met zijn waardigheid, niet alleen steeds meer bedreigd wordt, maar ook gevaar loopt om niet langer een "goed" voor de mensen te zijn vgl: Laborem Exercens [[[712|9]]], maar louter een ruilmiddel binnen de ongelijke sociale relaties.

In deze omkering van de relatie tussen middel en doel, waarbij arbeid van iets goeds op zich, een "instrument" wordt, en geld als middel een "doel" wordt, ligt precies de vruchtbare bodem van de "wegwerpcultuur", die zonder scrupules en amoreel, brede bevolkingsgroepen marginaliseert door hen van waardige arbeid te beroven en hen zo "zonder vooruitzichten, zonder toekomst" achter te laten: "Het gaat niet meer alleen om het fenomeen van uitbuiting en onderdrukking, maar om iets nieuws: met de uitsluiting wordt "tot in de wortel zelf" het participeren aan de samenleving waarin men leeft, geraakt. Dan leeft men niet meer machteloos aan de zelfkant of in de marge, maar buiten de samenleving. Uitgestotenen worden niet "uitgebuit", ze zijn overschot, "resten". vgl: Evangelii Gaudium [[[4984|(369)]]]

Hoe kunnen we in dit verband niet denken aan de onvervangbare sociale functie van het krediet waarvan de toekenning in de eerste plaats onder de verantwoordelijkheid van gekwalificeerde en betrouwbare financiële tussenpersonen valt. Op dat vlak is het duidelijk dat de toepassing van een buitensporig hoog rentetarief voor de kredietnemer onhoudbaar is. Zo'n transacties zijn ook vanuit ethisch standpunt ongeoorloofd en bovendien slecht voor het goed functioneren van de economie. Altijd al heeft het menselijk geweten zo'n aanpak en woekerpraktijken hoogst onrechtvaardig gevonden en zijn ze ook een belemmering voor de goede werking van het economische systeem.

Hier wordt duidelijk dat de roeping van de financiële sector vooral in de dienst aan de reële economie staat. Ze is geroepen om met moreel legitieme middelen waarde te creëren en de vrijmaking van kapitaal te bevorderen om een positieve circulatie van de rijkdom te bewerkstelligen. vgl: Compendium van de Sociale Leer van de Kerk [[[769|369]]] Bij wijze van voorbeeld: coöperatieve kredietinstellingen, microkrediet, overheidskrediet aan gezinnen, bedrijven, lokale gemeenschappen of hulpkrediet aan landen in ontwikkeling zijn heel positieve realisaties en het aanmoedigen waard.

Nergens wordt duidelijker als in deze context, dat geld zijn positief potentieel helemaal kan ontvouwen en dat het vanuit ethisch standpunt ongeoorloofd is om de maatschappelijke kredieten aan buitensporige risico's bloot te stellen door ze hoofdzakelijk voor speculatieve doeleinden te gebruiken.

Wat ethisch gezien onaanvaardbaar is, is niet het winst maken op zich, maar bijvoorbeeld het feit dat men de ongelijkheid ten voordele van zichzelf gebruikt om aanzienlijke winsten ten nadele van anderen te creëren. Of dat men een fortuin verdient door zijn dominante positie ten nadele van anderen te misbruiken of dat men zichzelf verrijkt door het algemeen welzijn te schaden en te verstoren. vgl: Quadragesimo Anno [[[652|132]]] vgl: Populorum Progressio [[[266|24]]] Zo'n praktijk is vanuit ethisch standpunt bijzonder betreurenswaardig wanneer het winstbejag van een minderheid, denk aan grote beleggingsfondsen, gebruik maakt van gewaagde speculaties vgl: Catechismus van de Katholieke Kerk [[[1|2409]]] om een kunstmatige daling van de koers van overheidsobligaties uit te lokken, zonder er zich zorgen over te maken dat dit de economische situatie van hele landen negatief beïnvloedt of verergert. Deze praktijk brengt niet alleen de openbare saneringsprojecten in gevaar, maar ook de economische stabiliteit van miljoenen gezinnen. Hierdoor worden de overheidsinstanties dan gedwongen om tussen te komen met veel overheidsgeld, wat uiteindelijk zelfs de goede werking van de politieke systemen kunstmatig beïnvloedt.

Speculatie, vooral in de economische en financiële sector, bedreigt vandaag alle andere belangrijke bedoelingen die aan de menselijke vrijheid ten grondslag liggen. Deze factor ondermijnt het immense erfgoed van waarden die aan de basis liggen van onze samenleving als een plaats van vreedzame co-existentie, ontmoeting, solidariteit, vernieuwde wederkerigheid en verantwoordelijkheid voor het algemeen belang. In deze context ziet het ernaar uit dat woorden als "efficiëntie", "concurrentie", "leiderschap", "verdienste", alle ruimte innemen. Ze krijgen een betekenis die uiteindelijk de kwaliteit van de contacten verarmt en reduceert tot een louter numerieke coëfficiënt.

Om dit aan te pakken, dient men opnieuw de mens centraal te stellen. Hierdoor krijgt men opnieuw zicht op die overvloed van waarden die de mens toelaten om zichzelf terug te vinden, samenlevingen uit te bouwen als plaatsen van gastvrijheid en inclusie, waar de zwaksten hun plaats vinden en rijkdom ten dienste staat van het welzijn van allen. Kortom, plaatsen waar het goed is om te wonen en gemakkelijk om te hopen.

Tot slot volgen enkele specifieke ethische richtlijnen. Ze komen tegemoet aan de steeds uitdrukkelijker vraag van de betrokkenen zelf in de economische en financiële wereld. Hierbij gaat het om een onderscheiding die wegen opent voor wat de mens werkelijk mens maakt en wat zijn waardigheid en het algemeen belang in gevaar brengt. vgl: Populorum Progressio [[[266|13]]] Belangrijke verduidelijkingen.. Belangrijke verduidelijkingen over dit onderwerp werden reeds gegeven vgl: Voor een hervorming van de internationale financiële en monetaire systeem vanuit het perspectief van een overheidsinstantie in de wereldwijde competentie [[[4351|(4)]]] We willen nu verder gaan op.. We willen nu verder gaan op deze ingeslagen weg van onderscheiding, om een positieve ontwikkeling van het economische en financiële systeem te bevorderen en bij te dragen tot de opheffing van onrechtvaardige structuren die de positieve mogelijkheden van het systeem beperken.

Het is dankzij de voortschrijdende globalisering en digitalisering mogelijk de markt te vergelijken met een groot organisme, door wiens aderen, als een "vitaal levenssap", een enorme hoeveelheid kapitaal stroomt. Door deze analogie te gebruiken, kunnen we ook spreken over de "gezondheid" van dit organisme als haar middelen en structuren de goede werking van het systeem waarborgen, doordat groei en verspreiding van de welvaart hand in hand gaan. De gezondheid van dit systeem hangt af van de gezondheid van ieder individueel uitgevoerde handeling. In een gezond marktsysteem is het gemakkelijker om de menselijke waardigheid en het algemeen welzijn te respecteren en te bevorderen. Overeenkomstig kan men spreken van een "intoxicatie" van dit organisme telkens wanneer onbetrouwbare financiële en economische instrumenten worden geïntroduceerd en gepropageerd die de groei en verspreiding van rijkdom ernstig in gevaar brengen en die ook systeemproblemen en -risico's creëren.

Dat verklaart de sterk toegenomen vraag aan de overheidsinstanties om aan ieder nieuw financieel product, een certificaat toe te kennen teneinde de gezondheid van het systeem te beschermen en negatieve neveneffecten te voorkomen. Zelfs vanuit economisch standpunt is gezondheid bevorderen en corruptie vermijden, een onafwendbaar moreel imperatief voor alle actoren die bij de markten betrokken zijn. Hieruit blijkt eens te meer de dringende noodzaak aan een supranationale coördinatie tussen de verschillende componenten van de lokale financiële systemen. vgl: Laudato Si' [[[5000|198]]]

Deze gezondheid voedt zich via vele en diverse hulpbronnen die een soort economische en financiële "biodiversiteit" vormen. Voor het economische systeem is deze biodiversiteit een meerwaarde en zou ze ook moeten aangemoedigd en beschermd worden door een adequaat economisch en financieel beleid dat ervoor zorgt dat op de markten vele actoren en gezonde, rijke en diverse instrumenten aanwezig zijn. Dit gebeurt op een positieve manier door deze acties te steunen, als op een negatieve wijze door te voorkomen dat de werking van het systeem dat rijkdom produceert en verspreidt, ondermijnd wordt. In dit verband moet worden opgemerkt dat samenwerking een bijzondere rol speelt bij de gezonde realisatie van een toegevoegde waarde aan de markten. Een loyale en intense synergie van de actoren kan gemakkelijk die meerwaarde bereiken die elke economische activiteit nastreeft. vgl: Compendium van de Sociale Leer van de Kerk [[[769|343]]]

Wanneer de mens de fundamentele solidariteit erkent die hem met al zijn medemensen verbindt, dan weet hij dat hij de goederen waarover hij beschikt niet alleen voor zichzelf kan houden. Als hij solidariteit integreert in zijn leven, dienen goederen niet alleen voor zijn eigen behoeften, maar vermeerderen ze door dikwijls onverwachte vruchten voor anderen voort te brengen. vgl: Caritas in Veritate [[[2254|35]]] Eens te meer wordt hier duidelijk dat delen niet alleen de verdeling, maar ook de vermeerdering van de goederen is, de schepping van een nieuw brood, nieuwe goederen, een nieuw Goed met een hoofdletter". L'Osservatore Romano, 5 februari 2017, 8. [[7072]]

De ervaring van de laatste decennia laat enerzijds zien hoe naïef het is te vertrouwen op de overschatte zelfredzaamheid van de markten bij hun toewijzing van de hulpbronnen, los van elke ethiek. Anderzijds toont ze de dwingende noodzaak van een goede regelgeving, die de vrijheid en de bescherming van alle actoren samenhoudt en ernaar streeft, vooral voor de meest kwetsbaren, een systeem van gezonde en passende interacties uit te bouwen. Daarom moeten de politieke, economische en financiële machten altijd gescheiden en autonoom blijven. Tegelijkertijd moeten ze voorbij iedere schadelijke onduidelijkheid streven naar de verwezenlijking van welzijn voor allen en niet alleen voor de bevoorrechten. vgl: Sollicitudo Rei Socialis [[[350|28]]] Zo'n regelgeving wordt des te noodzakelijker omwille van het immorele gedrag van bepaalde actoren in de financiële wereld, een van de hoofredenen van de recente economische crisis. Bovendien draagt de actuele supranationale dimensie van het economische systeem ertoe bij om de door ieder land uitgevaardigde regels gemakkelijk te omzeilen. En de extreme volatiliteit en mobiliteit van de kapitaalinvesteringen in de financiële wereld laten toe dat de aandeelhouders gemakkelijk alle normen die geen onmiddellijke winst opleveren naast zich neerleggen. Dikwijls gebruiken ze hun dominante positie om druk uit te oefenen, zelfs op de politieke macht in kwestie.

Het is dan ook duidelijk dat de markten betrouwbare en sterke richtlijnen nodig hebben. Zowel voorzorgsmaatregelen op macroniveau als normatieve richtlijnen, die algemeen geldig en aanvaard zijn. Die regels moeten ook voortdurend bijgewerkt worden, aangezien de markten continu in beweging zijn. Deze richtlijnen moeten een serieuze controle waarborgen op de betrouwbaarheid en de kwaliteit van alle economische en financiële producten, vooral van de meest complexe. Als de snelheid van de innovatieprocessen buitensporige systeemrisico's met zich meebrengt, moeten de economische actoren de eisen en de beperkingen die nodig zijn voor het algemeen welzijn aanvaarden. Ze moeten niet proberen deze te omzeilen of te beperken.

De huidige globalisering van het financiële systeem vereist een stabiele, duidelijke en daadwerkelijke coördinatie tussen de verschillende nationale regelgevingsinstanties van de markten, met de mogelijkheid en soms ook de verplichting om tijdig tot bindende maatregelen te komen, als het algemeen welzijn in gevaar is. Deze regelgevingsinstanties moeten altijd onafhankelijk blijven en zich aan de eisen van rechtvaardigheid en algemeen welzijn gebonden weten. De begrijpelijke moeilijkheden in dit verband mogen het onderzoek naar en de realisatie van zo'n regelgevingssystemen niet ontmoedigen. Die moeten leiden tot akkoorden tussen de verschillende landen maar met een effectieve supranationale geldigheid. vgl: Caritas in Veritate [[[2254|67]]]

De regels moeten voor een volledige transparantie van de handelsovereenkomsten zorgen om elke vorm van onrecht en ongelijkheid uit te sluiten en een zo evenwichtig mogelijk handelsverkeer te waarborgen. Dit is vooral nodig omdat de ongelijke concentratie van informatie en macht eerder geneigd is de sterkste economische actoren te versterken, waardoor hegemonieën ontstaan die unilateraal niet alleen de markten, maar ook de politieke en regelgevende systemen kunnen beïnvloeden. Waar een sterke deregulering plaatsvindt, ligt het voor de hand dat het juridische en institutionele vacuüm een voedingsbodem worden voor zowel morele risico's en wanpraktijken als voor een irrationele euforie op de markten, die na de speculatieve zeepbellen plotse destructieve ineenstortingen en systeemcrisissen veroorzaakt. vgl: Voor een hervorming van de internationale financiële en monetaire systeem vanuit het perspectief van een overheidsinstantie in de wereldwijde competentie [[[4351|(1)]]]

Om systeemcrisissen te vermijden, is het aangewezen dat er onder bancaire kredietbemiddelaars een duidelijke definitie en onderscheid komen tussen het werkterrein van het gewone krediet- en spaarbeheer en dat van de investeringen en de pure business. vgl: Voor een hervorming van de internationale financiële en monetaire systeem vanuit het perspectief van een overheidsinstantie in de wereldwijde competentie [[[4351|(4)]]] Daardoor zouden situaties van financiële instabiliteit zoveel mogelijk vermeden kunnen worden.

Een gezond financieel systeem moet ook zoveel mogelijk informatie geven zodat elke persoon volledig vrij en gewetensvol zijn belangen kan beschermen. Het is inderdaad belangrijk dat hij weet dat zijn kapitaal al dan niet voor speculatieve doeleinden belegd wordt. Ook moeten de risicograad en de juiste kosten van de financiële producten waarop hij zich inschrijft, gekend zijn. Dit geldt des te meer omdat spaargeld, vooral dat van gezinnen, meestal een te beschermen openbaar goed is dat gericht is op optimalisatie die de risico's reduceert. Wanneer dit spaargeld aan financiële raadgevers met ervaring wordt toevertrouwd, moet het goed en niet alleen zakelijk beheerd worden.

In het beheer van het spaargeld door financiële raadgevers zijn volgende gedragingen moreel betwistbaar: buitensporige beweging van de effectenportefeuille met als doel om de inkomsten uit provisies voor de tussenpersonen te verhogen; het gebrek aan de vereiste onpartijdigheid bij het aanbieden van spaarproducten, - soms heeft men een onrechtmatige overeenkomst met bepaalde banken en biedt men hierdoor producten aan die niet goed afgestemd zijn op de behoeften van de cliënt -; het gebrek aan zorgvuldigheid of zelfs schuldige nalatigheid van de financiële raadgevers om de portefeuillebelangen van hun klanten te beschermen; het toestaan van een lening door een bancaire tussenpersoon op voorwaarde dat de klant zich tegelijkertijd inschrijft op een ander financieel product, uitgegeven door dezelfde financiële adviseur, maar dat eventueel minder gunstig is voor de klant.

Elke onderneming vormt een belangrijk netwerk van relaties en vertegenwoordigt op zijn eigen manier een echt intermediair sociaal orgaan met een eigen cultuur en praktijken. Deze bepalen niet alleen de interne organisatie van de onderneming, maar ze beïnvloeden ook het sociale weefsel waarin die werkzaam is. In dit verband vestigt de Kerk de aandacht op het belang van maatschappelijk verantwoord ondernemen vgl: Caritas in Veritate [[[2254|45]]] vgl: Niet langer slaven, maar broeders [[[5737|5]]], dat zowel ad extra als ad intra van het bedrijf gestalte krijgt.

Daar waar pure winst bovenaan staat in de cultuur van een financiële onderneming en de bevordering van het algemeen welzijn geminacht wordt "wat vandaag zelfs in veel prestigieuze businessscholen het geval is " wordt iedere ethische benadering beschouwd als extern en bijkomstig aan de ondernemingsactiviteiten. Dit wordt nog versterkt door de bedrijfslogica dat zij die niet aan de doelstellingen van zo'n bedrijf voldoen, zowel op vlak van verloning als op dat van beroepserkenning, gestraft worden. In deze gevallen creëert de louter op winst georiënteerde doelstelling gemakkelijk een perverse en selectieve logica die vaak de weg naar de top vergemakkelijkt voor bekwame, maar hebzuchtige en gewetenloze personen, wiens omgang met anderen hoofzakelijk door egoïstisch eigenbelang gedreven wordt.

logica heeft vaak de bedrijfsleiding, het management, ertoe aangezet om een bedrijfspolitiek te voeren die niet de economische gezondheid van de bedrijven nastreeft, maar alleen de winst van de aandeelhouders (shareholders). Dit schaadt niet alleen de legitieme belangen van al degenen die door hun werk en dienstverlening de onderneming van nut zijn, maar ook de verbruikers en de verschillende lokale gemeenschappen (stakeholders). Dikwijls gestimuleerd door enorme vergoedingen, in geval van onmiddellijke bedrijfsresultaten, en niet in evenwicht gehouden door evenredige boetes in geval van niet-verwezenlijking van de doelstellingen, willen managers en aandeelhouders snel op korte termijn aanzienlijke winsten boeken. Ze laten zich verleiden tot buitensporige risico's. Het gevolg is dat de bedrijven beroofd worden van hun economische bronnen die hen goede toekomstperspectieven hadden kunnen waarborgen.

Al deze factoren creëren en verspreiden gemakkelijk een verregaande immorele cultuur waarin men niet langer terugschrikt om misdaden te plegen als de beoogde voordelen groter zijn dan de verwachte straffen. Zo'n gedrag is erg schadelijk voor de gezondheid van ieder sociaal economisch systeem. Het brengt de functionaliteit ervan in gevaar en brengt ernstige schade toe aan de effectieve verwezenlijking van het algemeen welzijn dat nodig is voor alle vormen van sociaal leven.

Daarom is er dringend nood aan oprechte zelfkritiek en een trendbreuk in de richting van een ondernemings- en financiële cultuur die rekening houdt met alle factoren die het algemeen welzijn bepalen. Dit betekent bijvoorbeeld dat men de mens en de kwaliteit van de relaties tussen de mensen in het bedrijfsleven duidelijk centraal stelt. Waar dat gebeurt, kunnen de ondernemingen een vorm van sociale verantwoordelijkheid opnemen die niet louter toevallig of bijkomstig is, maar van binnenuit komt en een sociale richting geeft.

Juist hier kan de natuurlijke kringloop tussen winst, - een inherente factor aan elk economisch systeem -, en sociale verantwoordelijkheid, - een essentieel element voor het overleven van elke vorm van maatschappelijk samenleven -, zijn volle vruchtbaarheid onthullen. Dit circulaire karakter kan ook de onlosmakelijke band laten zien "iets wat de zonde probeert te verdoezelen" tussen een ethiek die mensen en het algemeen welzijn respecteert en de werkelijke functionaliteit van elk financieel economisch systeem. Deze positieve kringloop wordt bijvoorbeeld bevorderd door ernaar te streven om mogelijke conflicten met de stakeholders te verminderen en een grotere intrinsieke motivatie van de werknemers van een bedrijf te stimuleren.

Hier moet de creatie van de toegevoegde waarde, het belangrijkste doel van elk economisch en financieel systeem, ten volle zijn levensvatbaarheid laten zien binnen het kader van een solide ethisch systeem, precies omdat het gebaseerd is op een oprecht streven naar het algemeen welzijn. Alleen door de erkenning en de verwezenlijking van de intrinsieke band tussen de economische motivatie en het ethische oordeel kan iets goeds voor iedereen tot stand komen. vgl: Caritas in Veritate [[[2254|36]]] Want om goed te functioneren, moet de markt steunen op antropologische en ethische vooronderstellingen die zij niet in zichzelf kan vinden.

Als aan de ene kant de kredietwaardigheid een nauwgezet selectieproces vereist om de juiste kredietnemers te vinden, die vernieuwend zijn en geen ongezonde heimelijke overeenkomsten hebben gesloten, moeten de banken aan de andere kant, om de risico's waarmee ze geconfronteerd worden het hoofd te kunnen bieden, ook beschikken over een evenredig eigen vermogen, zodat een delen in de eventuele verliezen zo beperkt mogelijk is en in de eerste plaats ten laste komt van hen die er werkelijk verantwoordelijk voor zijn. Het delicate beheer van spaargelden vraagt zeker niet alleen de vereiste wettelijke reglementering, maar ook passende culturele denkkaders met bovendien een zorgvuldige analyse van de relatie tussen bank en cliënt, zelfs vanuit ethisch standpunt, en een voortdurende controle van de legitimiteit van alle transacties die daarmee verband houden.

Om dit te bevorderen, lijkt het een interessant en uit te proberen voorstel om binnen de banken ethische commissies op te richten als ondersteuning van de raad van bestuur. Op die manier worden de banken niet alleen geholpen om hun balansen te vrijwaren van pijnlijke gevolgen en verliezen, maar ook om een daadwerkelijke overeenstemming te handhaven tussen hun statutaire missie en hun financiële praktijk, en daarnaast ook de reële economie daadwerkelijk te ondersteunen.

Het creëren van kredietobligaties met een hoog risico - die in werkelijkheid een soort fictieve waarde genereren, zonder adequate kwaliteitscontrole (quality control) en correcte kredietbeoordeling - kan bemiddelaars verrijken, maar leidt gemakkelijk tot insolvabiliteit ten nadele van degenen die deze effecten moeten recupereren. Dit geldt des te meer wanneer het kritische gewicht van deze effecten wordt opgeheven door de instelling die ze uitgeeft op de markt waarop ze worden gedistribueerd (bijvoorbeeld de effectisering van subprime-leningen), wat leidt tot wijdverbreide intoxicatie en problemen die het hele systeem kunnen aantasten. Een dergelijke verstoring van de markt is in strijd met de noodzakelijke gezondheid van het economische en financiële systeem en is onaanvaardbaar in het licht van een ethiek die het algemeen belang eerbiedigt.

Elk waardepapier moet met een reële en niet alleen met een vermoedelijke of moeilijk verifieerbare waarde overeenkomen. In die zin wordt een publieke regulering en super partes (onpartijdige) beoordeling van de werking van de ratingbureaus steeds dringender. Daarvoor zijn rechtsinstrumenten nodig die misbruiken kunnen bestraffen én de creatie van een gevaarlijke oligopolie kunnen voorkomen. Dit is vooral relevant voor producten van kredietbemiddelingssystemen die de verantwoordelijkheid van het verleende krediet van de oorspronkelijke kredietverstrekker naar een bemiddelaar doorschuiven.

Bepaalde financiële producten, waaronder "derivaten", werden gecreëerd ter bescherming tegen risico's die inherent zijn aan bepaalde transacties en zij zijn vaak een kansberekening op basis van de vermoedelijke waarde die aan deze risico's verbonden zijn. Deze financiële instrumenten zijn gebaseerd op contracten waarbij partijen steeds in staat zijn een redelijke inschatting te maken van het fundamentele risico waartegen zij zich moeten verzekeren.

Bij bepaalde soorten derivaten, zoals de zogenoemde effectisering of securitisaties, stelt men vast dat men, vertrekkend van de oorspronkelijke structuren verbonden met identificeerbare financiële beleggingen, steeds complexere structuren (securitisaties van securitisaties) heeft opgebouwd. Daardoor kan men de reële waarde ervan nog moeilijk en na diverse transacties zelfs onmogelijk op een redelijke en billijke wijze vaststellen. Dit maakt dat er in elke fase van de aan- of verkoop van deze waardepapieren, buiten de wil van de betrokken partijen om, in feite sprake is van een vervalsing van de reële waarde van het risico, waartegen het instrument een bescherming zou moeten zijn. Mede daardoor ontstonden speculatieve zeepbellen die een cruciale rol speelden in de recente financiële crisis.

De onberekenbaarheid van deze producten ten gevolge van de geleidelijke afname van transparantie over de risico's die ze verzekeren, wat nog duidelijk was in de eerste transactie, maakt dat ze steeds minder aanvaardbaar zijn vanuit een ethiek die de waarheid en het algemeen welzijn respecteert. Hun economische onbetrouwbaarheid maakt ze tot een soort tijdbom die vroeg of laat kan ontploffen en de gezondheid van de markten kan vergiftigen. Er is hier sprake van een gebrek aan ethiek, die nog verergert als deze producten verhandeld worden op de zogenaamde niet-gereglementeerde markten (over the counter). Meer dan op de gereglementeerde markten zijn ze blootgesteld aan toeval en zelfs aan fraude. Op die manier ontnemen ze de reële economie haar levenssap en investeringen.

Een gelijkaardige ethische beoordeling kan ook toegepast worden op het gebruik van credit default swap (de CDS: speciale verzekeringscontracten tegen het risico van een faillissement).

De CDS maken het mogelijk om op het risico van een faillissement van een derde te speculeren, zelfs zonder daarvoor een kredietrisico te nemen. Dit kan herhaald worden voor eenzelfde gebeuren, wat in standaardverzekeringscontracten absoluut verboden is.

Aan de vooravond van de economische crisis van 2007, was de CDS-markt zo sterk gegroeid dat haar waarde bijna het equivalent van het totale bbp op wereldniveau bedroeg. De onbeperkte verspreiding van dergelijke contracten deed de risicofinanciering en speculaties op het faillissement van anderen toenemen. Dat is vanuit ethisch oogpunt onaanvaardbaar.

In feite is de aankoop van dergelijke instrumenten door degenen die geen effectief kredietrisico lopen, een vreemd gegeven waarbij sommige actoren in het faillissement van andere ondernemingen geïnteresseerd zijn en hen zelfs aanzetten om in die richting te handelen.

Het ligt voor de hand dat een dergelijke mogelijkheid vanuit ethisch standpunt bijzonder verwerpelijk is, omdat het om een soort "economisch kannibalisme" gaat. Bovendien ondermijnt het uiteindelijk het basisvertrouwen dat noodzakelijk is om het economische systeem niet te laten blokkeren. Ook hier zien we hoe een ethisch negatieve situatie schadelijk is voor het goed functioneren van het economische systeem.

Daarom moet onderstreept worden dat we te maken hebben met uiterst immorele praktijken als dergelijke speculaties hele landen en miljoenen gezinnen enorm veel schade kunnen berokkenen. Het is dan ook noodzakelijk om de verbodsbepalingen, die al op zo'n soort praktijken in bepaalde landen van toepassing zijn, uit te breiden. Bovendien moeten overtredingen heel streng gestraft worden.

Van cruciaal belang voor de dynamiek van de financiële markten is het barema (fixing) van de interbancaire debetrente (LIBOR) waarvan de kwantificering dient voor het bepalen van de belangrijkste rentevoet op de geldmarkt en van de officiële wisselkoers van de verschillende valuta's die de banken gebruiken. Deze belangrijke parameters hebben een sterke impact op het hele economische en financiële systeem, omdat ze dagelijks de aanzienlijke geldoverdracht beïnvloeden tussen partijen die op basis van deze tarieven contracten afsluiten. De manipulatie van het niveau van die tarieven is een ernstige ethische schending met verstrekkende gevolgen.

Het feit dat die manipulatie jarenlang straffeloos kon gebeuren, toont hoe broos en fraudegevoelig het financiële systeem is als het niet voldoende door regels gecontroleerd wordt en er geen proportionele sancties zijn voor de misdrijven van de betrokken actoren. Als er in deze context echte 'netwerken' van medeplichtigheid ontstaan tussen de personen die normaliter verantwoordelijk waren voor de vaststelling van het juiste rentetarief, is dit een geval van een crimineel complot die niet alleen het algemeen welzijn schaadt, maar ook de gezondheid van het economische systeem serieus aantast. Adequate straffen met een voldoende ontradend effect, zijn daarom noodzakelijk.

De belangrijkste instellingen in de financiële wereld, vooral de banken, moeten vandaag over interne organen beschikken, die instaan voor de compliance functie: zelfcontrole op de legitimiteit van de belangrijkste fasen van het beslissingsproces en van de belangrijkste producten die het bedrijf aanbiedt. Toch is het nodig erop te wijzen dat de praktijk van het economische en financiële systeem, in ieder geval tot voor kort, dikwijls berustte op een louter "negatieve" beoordeling van deze compliance functie, die louter formeel de door de wet opgelegde grenzen respecteerde. Jammer genoeg leidde dit tot de veel voorkomende praktijk om de normatieve controle zoveel mogelijk te ontwijken en er toch voor te zorgen de normatieve regels niet uitdrukkelijk tegen te spreken om geen sancties te riskeren.

Om deze praktijk te voorkomen, moet de beoordeling van de compliance ook "positief" gezien worden. Daarom moet men ten gronde onderzoeken of de verschillende transacties daadwerkelijk beantwoorden aan de principes die aan de geldende wetgeving ten grondslag liggen. Volgens vele deskundigen zou dit onderzoek vergemakkelijkt kunnen worden door de oprichting van ethische commissies, die samenwerken met de raden van bestuur, en die natuurlijke gesprekspartners kunnen zijn van degenen die de overeenstemming tussen het gedrag en de geldende regels moeten waarborgen in de governance van de bank.

In die zin zou men in bedrijven richtlijnen moeten opstellen die zo'n conformiteitsbeoordeling vergemakkelijken zodat men kan onderscheiden welke wettelijk mogelijke transacties ook vanuit ethisch standpunt aanvaardbaar en realiseerbaar zijn (een vraag die bijvoorbeeld in het geval van belastingontduiking heel relevant is). Zo zou men kunnen overgaan van een louter formele naar een grondige naleving van de regels.

Bovendien is het wenselijk dat in het normatieve kader dat de financiële wereld regelt een algemene clausule zou voorzien worden die verklaart dat transacties die vooral tot doel hebben de geldende normen te ontwijken, onwettig zijn. Dan stelt men de actoren van dergelijke overtredingen voor hun verantwoordelijkheid en aansprakelijkheid.

Het is niet langer mogelijk om fenomenen zoals de wereldwijde verspreiding van parallelle banksystemen (Shadow banking system) te negeren. Zelfs als in deze systemen ook verschillende types bemiddelaars voorhanden zijn van wie optreden niet onmiddellijk problematisch is, hebben zij toch feitelijk ertoe bijgedragen dat verschillende nationale toezichthoudende overheden de controle over het systeem verloren hebben. Bijgevolg hebben deze systemen opzettelijk het gebruik van de zogenoemde creatieve financiering bevorderd. Bij dit soort transacties is de belangrijkste motivatie voor het investeren van financiële middelen gericht op speculatie, zelfs uitbuiting, en geen dienst aan de reële economie. Vele deskundigen zijn bijvoorbeeld ervan overtuigd dat het bestaan van dergelijke "schaduw"-systemen een van de belangrijkste oorzaken is die geleid hebben tot de ontwikkeling en de wereldwijde verspreiding van de recente economische en financiële crisis, die in de Verenigde Staten in de loop van de zomer van 2007 met een hypotheekcrisis begon.

Ook al biedt de wereld van de offshore financieringen ook legale diensten aan, toch voedt hij zich vooral door speculatieoogmerken doorheen de veralgemeende kanalen van belastingontduiking en zelfs van witwaspraktijken van misdaadgeld. Dit leidt uiteindelijk tot een verarming van het normale systeem van productie en distributie van goederen en diensten. Het is moeilijk om te bepalen of veel van deze situaties onmiddellijk of later aanleiding geven tot gevallen van immoraliteit. Maar, wanneer dergelijke realiteiten op oneerlijke wijze de levenssappen uit de reële economie weghalen, kunnen ze nauwelijks gelegitimeerd worden, niet vanuit ethisch oogpunt en niet vanuit het oogpunt van de algehele efficiëntie van het economische systeem zelf.

Ondertussen is het zonneklaar dat er een correlatie bestaat tussen de onethische uitvoering van verrichtingen en het faillissement van het systeem in zijn geheel. Het lijdt geen twijfel dat een ethisch vacuüm de onvolkomenheden van de marktmechanismen verergert. vgl: Laudato Si' [[[5000|189]]]

In de tweede helft van de vorige eeuw ontstond de offshore markt van eurodollars. Een soort financiële beurs die buiten elk officieel normatief kader viel. Deze markt breidde zich van een belangrijk Europees land uit naar andere landen in de wereld en effende het pad voor een echt financieel netwerk. Het werd een alternatief voor het officiële financiële systeem en voor de rechterlijke instanties die het beschermen.

In dit verband is het opmerkelijk dat de institutionele beleggers als officiële reden ter rechtvaardiging van de aanwezigheid van offshore locaties, aangeven dat ze niet dubbel belast willen worden. Eerst in het land waar ze gevestigd zijn en vervolgens daar waar de fondsen zich bevinden. Maar in feite zijn deze plaatsen uitgelezen kansen voor twijfelachtige of zelfs grensoverschrijdende financiële transacties; dit zowel vanuit het wettelijke normatieve en ethische standpunt, alsook vanuit de visie op een economische cultuur die gezond en vrij is van belastingontduiking.

Vandaag wordt meer dan de helft van de wereldhandel beheerst door grote structuren die hun belastingdruk verminderen door hun inkomsten van de ene zetel naar de andere over te brengen, zoals het hen het beste uitkomt. Vandaar transfereren ze hun winsten naar belastingparadijzen en hun kosten naar landen met een hogere belastingheffing. Het is evident dat dit alles belangrijke inkomsten aan de reële economie onttrekt en bijdraagt tot de creatie van economische systemen die op ongelijkheid gebaseerd zijn. Bovendien leidt het geen twijfel dat deze offshore locaties meer dan eens plaatsen zijn die bekend zijn voor het witwassen van zwart geld, verkregen via illegale praktijken: diefstal, fraude, corruptie, criminele organisaties, maffia, oorlogsbuit, enz.

Door te verbloemen dat deze offshore activiteiten niet in hun officiële financiële centra plaatsvonden, hebben sommige staten toegelaten dat ook misdaadgeld winst opleverde. Zij voelden zich daarvoor niet verantwoordelijk omdat deze overtredingen niet officieel onder hun jurisdictie vielen. Vanuit ethisch oogpunt is dit een duidelijke vorm van hypocrisie.

In korte tijd is deze markt uitgegroeid tot een strategische transitplaats voor het doorsluizen van geld, want haar opzet is een gemakkelijke weg voor diverse belangrijke vormen van belastingontduiking. Het is dan ook begrijpelijk dat een offshore domicilie door vele en gerenommeerde bedrijven op de markt, felbegeerd en gretig toegepast wordt.

Het fiscale systeem van de landen is zeker niet altijd eerlijk. In dit verband mag men niet vergeten dat dergelijk onrecht vaak de economisch zwakkeren benadeelt en degenen die het best de knepen van het vak kennen bevoordeelt. Laatstgenoemden zijn zelfs in staat om de regelgevingssystemen van de belastingen te beïnvloeden. In feite speelt de belastingheffing, als ze eerlijk is, een fundamentele rol bij een evenwichtige herverdeling van de rijkdom. Ze helpt niet alleen degenen die op passende subsidies aangewezen zijn, maar ze bevordert ook de investeringen en de groei van de reële economie.

De belastingontduiking door de hoofdactoren van de markt, vooral door invloedrijke financiële tussenpersonen, heeft als gevolg dat aan de reële economie op een onrechtmatige wijze bronnen worden ontnomen, wat de samenleving als geheel schade berokkent. Door het gebrek aan transparantie van deze systemen is het moeilijk om precies te bepalen hoeveel kapitaal er in omloop is. Er werd echter berekend dat een minimumbelasting op de offshore transacties zou volstaan om een groot deel van het hongerprobleem in de wereld op te lossen. Waarom zouden we niet moedig op weg gaan om dergelijk initiatief te realiseren?

Bovendien werd vastgesteld dat het bestaan van offshore locaties een massale kapitaalvlucht uit lageloonlanden heeft gestimuleerd. Dit veroorzaakte verschillende politieke en economische crisissen en verhinderde om eindelijk de weg van groei en een gezonde politieke ontwikkeling in te slaan.

Internationale instellingen hebben dit alles herhaaldelijk aan de kaak gesteld en veel nationale regeringen hebben terecht geprobeerd de invloed van offshore financiële centra te beperken. Er zijn in dit verband vooral in de laatste 10 jaar vele positieve inspanningen geleverd. Tot nu toe is het echter niet gelukt om op dit vlak voldoende doeltreffende overeenkomsten en normen op te leggen. Zelfs de normatieve kaders die door invloedrijke internationale organisaties zijn voorgesteld, werden vaak niet toegepast of ineffectief gemaakt; omwille van de aanzienlijke invloed die deze plaatsen op vele politieke machten kunnen uitoefenen, gelet op het immense kapitaal waarover ze beschikken. Dit alles brengt ernstige schade toe aan de werking van de reële economie en is ook vanuit ethisch standpunt totaal onaanvaardbaar.

Daarom is het noodzakelijk en dringend dat op internationaal niveau passende maatregelen genomen worden om de problemen van dit onrechtvaardig systeem werkelijk op te lossen. Het is van belang dat er op alle niveaus financiële transparantie komt (bijvoorbeeld door alle multinationale ondernemingen te verplichten tot een publieke verantwoording van hun respectieve activiteiten en betaalde belastingen in de landen waar ze via hun dochterondernemingen actief zijn); en dat er doortastende sancties opgelegd worden aan de landen die bovengenoemde oneerlijke praktijken (belastingontwijking en belastingontduiking, witwaspraktijken) in stand houden.

Het offshore systeem heeft de overheidsschuld vooral doen toenemen in landen waar de economie minder ontwikkeld is. Zo kwam aan het licht dat de privérijkdom die bepaalde elites in de belastingparadijzen opgepot hebben, bijna gelijk is aan de staatsschuld van hun respectieve landen. Dat toont ook aan dat deze schuld veroorzaakt wordt doordat in feite vaak schulden van privépersonen naar de overheid overgeheveld worden. Bovendien werd vastgesteld dat belangrijke economische actoren bijna routinematig geneigd zijn, met medeweten van de politici, hun verliezen te socialiseren.

Toch moet hierbij worden opgemerkt dat de staatsschuld ook vaak ontstaat als gevolg van een, misschien opzettelijk, onbehoorlijk beheer van het openbaar bestuur. Die schulden, het geheel van financiële verplichtingen die op de overheid weegt, vormen vandaag een van de grootste obstakels voor het goed functioneren en de groei van verschillende nationale economieën. Vele onder hen zijn immers belast met de verplichting om de rente die voortvloeit uit deze schulden terug te betalen en moeten daartoe structurele aanpassingen implementeren.

Met dit alles voor ogen worden de landen aan de ene kant opgeroepen deze situatie te veranderen door een goed beheer van het overheidssysteem dankzij verstandige structurele hervormingen, door een bedachtzame spreiding van de kosten en slimme investeringen. Aan de andere kant moet men op internationaal vlak ieder land, in het licht van zijn onontkoombare verantwoordelijkheid, wel toelaten en aanmoedigen om een billijke uitweg uit de schuldenspiraal te vinden. De landen, en daarmee hun burgers, kortom miljoenen gezinnen, mogen in elk geval geen financiële lasten opgelegd worden die ze nooit kunnen dragen.

Dit veronderstelt ook de invoering van een politiek beleid voor een redelijke en evenwichtige vermindering van de overheidsschuld, vooral als die schulden aan personen of landen betaald moeten worden die het zich kunnen veroorloven van hun schuldvorderingen af te zien. vgl: Tot het Corps Diplomatique (2007) [[[5296]]] Soortgelijke oplossingen zijn nodig, zowel voor de gezondheid van het internationale economische systeem om een besmetting door mogelijke systeemcrisissen te voorkomen, als om te streven naar het algemeen welzijn van alle volkeren in hun geheel.

Alles waarover we tot nu toe gesproken hebben, is niet alleen het werk van een instantie waarover we geen controle hebben. Het valt ook binnen het kader van onze verantwoordelijkheden. Wij beschikken over belangrijke instrumenten die bijdragen tot de oplossing van veel problemen. De markten leven bijvoorbeeld van vraag en aanbod van goederen. In die zin kan ieder van ons een beslissende invloed uitoefenen door aan deze vraag vorm te geven.

Van groot belang is daarom een kritisch en verantwoord consumptie- en spaargedrag. Met aankopen voorzien wij ons dagelijks van het levensnoodzakelijke door te kiezen uit de verschillende producten die de markt aanbiedt. We kiezen vaak onbewust voor goederen die geproduceerd worden in situaties die de meest elementaire mensenrechten schenden of in bedrijven van wie de bedrijfsethiek alleen de winst voor de aandeelhouders belangrijk vindt, en dit tegen elke prijs.

Het is nodig dat we bewust kiezen voor goederen die op een ethisch verantwoorde wijze geproduceerd worden. Want door die schijnbaar banale geste in ons consumptiegedrag brengen we onze ethische houding tot uitdrukking. Wij zijn geroepen om stelling te nemen tegenover wat goed of schadelijk is voor de mens. In dit verband sprak iemand over "stemmen met zijn portefeuille". Het gaat er inderdaad om dat we elke dag op de markt die dingen uitkiezen die het echte welzijn van allen dienen en die zaken negeren die dit welzijn schaden. vgl: Caritas in Veritate [[[2254|66]]]

Dezelfde overwegingen zouden ook toegepast moeten worden op het beheer van persoonlijke spaartegoeden. Wij kunnen die bijvoorbeeld afstemmen op ondernemingen die werken volgens duidelijke criteria, geïnspireerd door een ethiek die de hele mens en alle mensen respecteert en die zich van hun sociale verantwoordelijkheid bewust zijn. vgl: Compendium van de Sociale Leer van de Kerk [[[769|358]]] Nog algemener: iedereen is geroepen om de praktijken van productie en welvaart te cultiveren die stroken met ons relationeel wezen en die de integrale ontwikkeling van de persoon beogen.

Geconfronteerd met de indrukwekkende macht en de alomtegenwoordigheid van de huidige economische en financiële systemen, kunnen we ons laten verleiden tot cynisme en denken dat wij met onze zwakke krachten maar weinig kunnen doen. In feite kan ieder van ons veel doen, vooral als we niet alleen blijven.

Veel verenigingen in onze samenleving vertegenwoordigen in dit opzicht een potentieel aan geweten en sociale verantwoordelijkheid waar we niet zonder kunnen. Meer dan ooit zijn we allen geroepen om als schildwachten te waken over het goede leven en om pleitbezorgers te worden van een nieuw sociaal engagement. Daarvoor moeten we ons handelen afstemmen op het nastreven van het algemeen welzijn en het funderen op de krachtige principes van solidariteit en subsidiariteit.

Ook al kan het klein en onbeduidend schijnen, toch steunt elke blijk van onze vrijheid, als die werkelijk het authentieke welzijn op het oog heeft, op Degene die de ware Meester van de geschiedenis is. Deze daad wordt een deel van een sterke positief elan dat onze zwakke krachten overstijgt door ze onlosmakelijk te verenigen met alle daden van goede wil in een uniek netwerk dat de hemel en de aarde verbindt. Dat dient werkelijk de humanisering van mens en wereld. Dat is wat we nodig hebben om goed te leven en om de hoop te koesteren die beantwoordt aan onze menselijke waardigheid.

De Kerk, Moeder en Lerares, is zich ervan bewust dat ze het geschenk van een niet verdiende schat heeft ontvangen. Ze biedt mannen en vrouwen van alle tijden de nodige middelen voor een betrouwbare hoop. Moge Maria, de Moeder van de voor ons mens geworden God, onze harten bij de hand nemen en ze leiden naar de verstandige opbouw van het goede dat haar zoon Jezus, dankzij zijn menswording vernieuwd door de Heilige Geest, meegedeeld heeft voor het heil van de wereld.

Zijne heiligheid de paus heeft in een audiëntie, verleend aan de tekenende secretaris van de Congregatie van de Geloofsleer, deze beschouwingen die in een gewone bijeenkomst van dit dicasterie aangenomen werden, goedgekeurd en hij gaf de opdracht tot publicatie.

Gegeven te Rome, 6 januari 2018, op het hoogfeest van de Openbaring.

+ Luis F. Ladaria, S.I.
Aartsbisschop Titularis van Thibica
Prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer

Peter Card. Turkson
Prefect van het Dicasterie
voor de Bevordering van de Integrale Menselijke Ontwikkeling

+ Giacomo Morandi
Aartsbisschop Titularis van Cerveteri
Secretaris van de Congregatie voor de Geloofsleer

Bruno Marie Duffé
Secretaris van het Dicasterie voor de Bevordering
van de Integrale Menselijke Ontwikkeling