Over de aard van het huwelijk tussen gedoopten - nietigverklaring in huwelijksprocessen

Aan zijne eminentie
kard. Bernardus Johannes ALFRINK
Voorzitter van de Nederlandse Bisschoppenconferentie

Eminentie, Deze tekst werd gepubliceerd.. Deze tekst werd gepubliceerd in Il Regno , 1 mei 1972. Het blad tekent erbij aan, dat dit schrijven een antwoord is op een memorandum dat werd gezonden naar de Hoogste Rechtbank van de Apostolische Signatuur in vervolg op een tweede bijeenkomst van de Nederlandse bisschoppen en de voorzitters van de Nederlandse kerkelijke rechtbanken in de zomer van 1971, nadat reeds eerder na een bijeenkomst van. kard. Alfrink en de bisschoppen Zwartkruis en Möller een nota aan kard. Staffa was gezonden, die echter bij zijn standpunt bleef (januari 1971).

Aangezien bij deze Hoogste Rechtbank van de Apostolische Signatuur, waaraan de taak is toevertrouwd de bisschoppen voor een juiste rechtsbedeling terzijde te staan, herhaaldelijk beroep is binnengekomen waarover ik reeds openhartig en vertrouwelijk met uwe eminentie heb gesproken, wil ik u door middel van deze brief op de hoogte stellen van enkele zaken die bij de rechtsbedeling in de Nederlandse Kerkprovincie zo spoedig mogelijk dienen te worden rechtgezet en veranderd.

Het gaat immers niet alleen om de praktijk van het procesrecht, maar om de leer zelf over de aard van het huwelijk tussen gedoopten. Hier volgen enkele minder beproefde opvattingen die zijn aangetroffen in de uitspraken waartegen beroep is aangetekend:

I-1
De door Christus bekrachtigde eenheid van het onverbreekbaar huwelijk wordt een 'ideaal' of een 'wenselijkheid' genoemd, die de christelijke echtgenoten allerminst als een regel of wet dienen te beschouwen.

I-2
De huwelijksinstemming dient niet statisch te worden gezien, doch dynamisch, namelijk zó dat de partners hun wederzijdse liefde hierdoor geleidelijk aan vervolmaken. Deze opvatting steunt op de leer van het Tweede Vaticaans Concilie, dat het huwelijk niet zozeer een verbintenis of verdrag noemt, als wel een gemeenschap van leven en liefde.

I-3
Er moet onderscheid worden gemaakt tussen de huwelijkswil en de genegenheid waardoor man en vrouw het huwelijk voltooien; hun zekerheid over de waarde van het huwelijk hangt dan ook af van de mate waarin dit gelukkig of ongelukkig uitvalt.

I-4
Daarom komt het allereerst aan de gehuwden toe te oordelen over de waarde van hun huwelijk; volgens hun eigen inzicht kunnen zij uitmaken, of hun huwelijk geldig (want gelukkig), ofwel nietig of ontbonden (want ongelukkig) is.

I-5
De kerkelijke rechters, die over de 'kerkorde' waken, kunnen dit oordeel van de echtgenoten na rijp beraad bekrachtigen of verwerpen.

I-6
Op deze en soortgelijke opvattingen steunend, hebben de kerkelijke rechters van deze provincie allerlei dingen in het huwelijksprocesrecht binnengevoerd:

1. de echtgenoten worden door een psycholoog onderzocht teneinde vast te stellen, hoe hun huwelijk zich heeft ontwikkeld en of zij oprecht zijn;
2. beroepspsychologen worden gevraagd te onderzoeken, of de echtgenoten in staat zijn interpersoonlijke betrekkingen aan te gaan waardoor zij geleidelijk aan tot een gelukkige echtvereniging kunnen komen.

I-7
Van daaruit worden de partners die naar het oordeel van de deskundigen niet tot een dergelijke betrekking in staat zijn onbekwaam verklaard een geldig huwelijk te sluiten; van de partners die al of niet schuldig de ontwikkeling van een interpersoonlijke betrekking in de weg staan of verwaarlozen, wordt het huwelijk ontbonden verklaard.

I-8
De echtgenoten die niet tot een interpersoonlijke betrekking in staat waren of de ontwikkeling hiervan buiten hun schuld onderbreken, kunnen een nieuw kerkelijk huwelijk sluiten, maar het wordt hun niet verboden slechts een burgerlijk huwelijk aan te gaan, waardoor zij, zo stelt men, hun grondrecht op het huwelijk kunnen uitoefenen. In beide gevallen worden zij, mits te goeder trouw, toegelaten tot de sacramenten, aangezien die noodzakelijke heilsmiddelen zijn.

De echtgenoten die zelf schuldig zijn aan een breuk in de ontwikkeling van de interpersoonlijke betrekking worden, ook al zijn zij door de ontbinding van de liefdesband niet meer door het huwelijk gebonden, uit straf niettemin als gehuwden beschouwd en kunnen geen nieuw huwelijk aangaan.

I-9
Deze denk- en werkwijze sluit, zo stellen zij, tevens aan bij het nieuwe kerkbeeld dat door het Tweede Vaticaans Concilie is geschetst, waarbij de Kerk namelijk geen gemeenschap van volmaakten is maar van zondaars, op deze aarde onderweg naar het grotere en hogere.

I-10
Van hieruit begrijpt men ook de kritiek op het huwelijksrecht van de kerk, dat men een louter formalisme aanwrijft, aangezien het meer nadruk legt op de instelling dan op de menselijke persoon. Zij voegen hieraan toe, dat deze wetgeving in strijd is met de pastorale stelregel, dat men allereerst aandacht dient te schenken aan menselijke situaties en deze dient te verhelpen, aangezien de pastoraal op de eerste plaats steunt op het persoonlijk oordeel van de partijen of op de zorg van de herders.

Dit vooropgesteld, dient het volgende te worden opgemerkt ten aanzien van de procedure zelf en de uitspraken van de Nederlandse rechtbanken:

II-1
De procesvoering die thans ter versnelling van de uitspraak door de rechtbanken van deze Kerkprovincie wordt toegepast, kan als volgt worden beschreven:

1. verhoor van de partners en zo nodig van de een of andere getuige;
2. oordeel over de goede trouw van de echtgenoten op grond van een eventueel langdurig gesprek;
3. meningsvorming over het welslagen of mislukken van het huwelijk;
4. uitspraak van deskundigen over de psychologische bekwaamheid van de echtgenoten tot een interpersoonlijke betrekking;
5. verklaring van de onmogelijkheid waarin de echtgenoten verkeren weer opnieuw van elkaar te houden of het huwelijksleven te herstellen;
6. inzicht in de al of niet schuldige oorzaak van de mislukking;
7. het oordeel van de rechter over de eensgezindheid van de echtgenoten bij het toegeven en erkennen van deze mislukking, met als gevolg de nietigheid van hun huwelijk;
8. de einduitspraak,
   • hetzij door één enkele rechter die, eventueel buiten medeweten van een van beide echtgenoten, de andere partner vrij voor een nieuw huwelijk verklaart,
   • hetzij door drie rechters die verklaren, dat het huwelijk ongeldig is gesloten of niet dient te worden voortgezet.

II-2
Thans wenst men, dat het hoogste gezag achteraf zijn goedkeuring hecht aan deze overijlde werkwijze die in hoofdzaak op de psychologie steunt en reeds meermalen is toegepast. Dit verzoek maakt op zichzelf reeds duidelijk, dat voornoemde praktijk onwettig is.

II-3
Zelfs bij wijze van experiment uit kracht van een door de bisschoppen verleende dispensatie kan deze praktijk onmogelijk worden toegelaten, aangezien het hier om fundamentele en procesrechtelijke wetten gaat waardoor de rechten van de personen worden beschermd en waarvan blijkens het decreet ' Christus Dominus' n. 8b [646|8], en het motu proprio ' Episcoporum muneribus' n. IV [6565], zelfs de bisschoppen niet kunnen ontheffen.

II-4
Men mag zich niet beroepen op de uitspraak van de Rota [d:207] in de zaak van Québec ten overstaan van Anné op 22 juli 1969, aangezien het daarbij gaat om een gebrek aan onderscheidingsvermogen ten gevolge van een ernstige, aan het huwelijk voorafgaande psychische storing.

II-5
Ten onrechte beschouwen de Nederlandse rechters bij hun uitspraken het feit, dat men vanwege een gebrek aan interpersoonlijke betrekking en persoonlijke rijpheid niet in staat is het huwelijk te vervolmaken, als een doorslaggevend bewijs van aan het huwelijk voorafgaande morele impotentie. Want wanneer dit gebrek eerst na het sluiten van het huwelijk tot uiting komt, kan men niet steeds met morele zekerheid beweren, dat deze onbekwaamheid aan het huwelijk voorafging; er is namelijk sprake van morele impotentie zo vaak een echtgenoot niet in staat is het object van het huwelijk in te zien of tot huwelijksinstemming te komen.

II-6
Bij het doorlezen van de reeds gedane uitspraken merkt men bovendien, dat de praktijk tot tegenstrijdigheden leidt, aangezien eerst wordt gesteld, dat de echtgenoten volstrekt onbekwaam zijn een huwelijk aan te gaan, en vervolgens wordt verklaard, dat zij tot het sluiten van een nieuw huwelijk in staat zijn.

Zowel op het stuk van de leer als op dat van de praktijk dient hieraan tenslotte nog het volgende te worden toegevoegd:

III-1
De huwelijkssluiting wordt niet beschouwd als een contract dat het huwelijk tot stand brengt, maar als een inleiding op het huwelijk waarmee de huwelijksomgang een aanvang neemt en gaandeweg tot huwelijk wordt; deze stelling werpt de grondslagen van het huwelijksrecht omver.

III-2
Bovendien houdt deze dwaalleer in, dat nooit kan worden vastgesteld, of een huwelijk al of niet geldig is. Deze onzekerheid omtrent het bestaan van het huwelijk brengt noodzakelijk een maatschappelijke onzekerheid mee.

III-4
Tegen de praktijk van de Kerk en de beproefde jurisprudentie in passen de Nederlandse rechters het begrip morele impotentie als hoofdmotief voor de nietigheid van het huwelijk zowel op de gevallen van vrees als op die van homoseksualiteit en andere gesteldheden van het subject toe.

III-4
De rechters die een huwelijk na meerdere jaren van samenwoning en huwelijksomgang slechts met oog voor de mislukking ervan als nietig of ontbonden verklaren, doen ernstig onrecht aan de rechten van de personen.

III-5
Deze rechtspraktijk begunstigt de vrije vereniging, schaadt de waardigheid en standvastigheid van het huwelijk en doet te kort aan de waarde van de huwelijksdaad waardoor de echtgenoten zich in wederzijdse gave met elkaar verenigen. De leer van een ongebonden huwelijk gaat in tegen het welzijn en de orde van de samenleving.

III-6
Het is duidelijk, dat een particuliere of plaatselijke Kerk niet mag optreden op een wijze die ingaat tegen praktijk en leer van de wereldkerk, aangezien er slechts dan in waarheid van een particuliere Kerk sprake is, wanneer de ene, heilige, katholieke en apostolische Kerk hierin tegenwoordig en werkzaam is. Hoewel er op verschillende gebieden pluralisme mogelijk is, bestaan er enkele kernpunten waarop geen enkele particuliere Kerk van de wereldkerk en van de andere particuliere kerken mag afwijken.

III-7
Het pastoraal optreden waarnaar sommig Nederlandse rechters dikwijls verwijzen, kan slechts oppervlakkig worden genoemd, daar het elke theologische grondslag mist en er veeleer naar streeft om zich hoe dan ook te schikken in menselijke situaties dan om de geopenbaarde waarheid te dienen.

III-8
Overigens geven de rechters zelf toe, dat hun oordeelswijze in andere landen maar moeilijk wordt aanvaard en ook in hun eigen land door een aantal gelovigen wordt verworpen, aangezien dezen zich erover ergeren te zien, hoe vermetel zelfs de grondrechten van de mens geweld wordt aangedaan.

Ik hoop, dat uwe eminentie dit alles in geweten bereidwillig wil overwegen en aan de andere bisschoppen van Nederland wil meedelen, opdat de kerkelijke rechtbanken van dit land zich hiernaar mogen gedragen. Mochten er rechters zijn die weigeren dit te doen, dan spreekt het vanzelf, dat zij door de bevoegde overheid van hun ambtsuitoefening dienen te worden ontheven en dat hun functie binnen de rechtsbedeling zonder verwijl aan beproefde mannen dient te worden toevertrouwd.

Ik grijp de gelegenheid aan om Gods zegen over u af te smeken en verblijf, met verschuldigde hoogachting,

van uwe eminentie

de zeer toegewijde Dino kard. Staffa, pref.

+ Aurelius Sabattani, secr.