Bij gelegenheid van de algemene coördinatievergadering van de CELAM

1. Zorgen wij ervoor dat ons werk en dat van onze priesters meer pastoraal dan bestuurlijk is? Wie profiteert het meest van het kerkelijk werk, de Kerk als organisatie of het Volk van God in zijn geheel?

2. Overwinnen wij de verleiding om op een reactieve manier aandacht te geven aan de complexe problemen die zich voordoen? Creëren wij een proactieve gewoonte? Bevorderen we ruimte en gelegenheden om de barmhartigheid van God te laten zien? Zijn we ons bewust van de verantwoordelijkheid de pastorale activiteiten en het functioneren van de kerkelijke structuren te heroverwegen, zoekende naar het goede voor de gelovigen en de maatschappij?

3. Maken we de lekengelovigen in de praktijk deelnemers aan de missie? Bieden we het Woord van God en de Sacramenten aan in het heldere bewustzijn en met de overtuiging dat de Geest zich in hen manifesteert?

4. Is het een gewoonte om de pastorale onderscheiding met behulp van de bisdomraden als een criterium te nemen? Zijn dergelijke raden en parochieraden, zowel de pastorale als de financiële, reële ruimtes voor de deelname van leken aan de pastorale consultatie, organisatie en planning? Het goed functioneren van de raden is een bepalende factor. Ik denk dat we hierin veel achterstand hebben.

5. Zijn wij, herders, bisschoppen en priesters, ons bewust en overtuigd van de missie van de gelovigen en geven we hun de vrijheid om, overeenkomstig hun weg als gelovige, de missie te gaan onderscheiden die de Heer hun toevertrouwt? Steunen en vergezellen wij hen, terwijl we elke verleiding van manipulatie of onbehoorlijke onderwerping weerstaan? Staan we er altijd voor open om ons te laten raadplegen in de zoektocht naar het goede voor de Kerk en voor haar missie in de wereld?

6. Voelen de pastorale krachten en de gelovigen in het algemeen zich deel van de Kerk, identificeren ze zich met haar en brengen ze haar dichterbij voor de gedoopten die zich van haar gedistantieerd en verwijderd hebben?

1. De ideologisering van de evangelische boodschap. Dit is een verleiding die al vanaf het begin in de Kerk aanwezig was: in de interpretatie van het Evangelie zoeken naar een hermeneutiek buiten de boodschap van het Evangelie zelf en buiten de Kerk. Een voorbeeld: Aparecida leed op een gegeven moment aan deze verleiding onder de vorm van “steriliteit”. Men gebruikte, en terecht, de methode van “zien, beoordelen, handelen”. vgl: Slotdocument Vijfde Conferentie van het Latijns-Amerikaanse Episcopaat en de Caraïbische Eilanden [[[4405|(19)]]] De verleiding bestond echter in het kiezen voor een “zien” dat totaal steriel was, een neutraal “zien”, wat onmogelijk is. Het zien wordt altijd beïnvloed door de blik. Er bestaat geen steriele hermeneutiek. De vraag was daarom: met welke blik gaan we de werkelijkheid bezien? Aparecida antwoordde: met de blik van de discipel. Zo moeten de nummers 20 tot 32 [4405|(20-32)] begrepen worden. Er zijn nog andere manieren tot ideologisering van de boodschap en tegenwoordig doen zich in Latijns-Amerika en de Caraïben aanspraken van deze aard voor. Ik noem er slechts enkele van:

a.

Het socialiserende reductionisme. Het is de gemakkelijkst te ontdekken ideologisering. Op enkele momenten was het heel sterk. Het gaat om een interpretatieve aanspraak op basis van een hermeneutiek volgens de sociale wetenschappen. Het omvat zeer gevarieerde gebieden: van het liberalisme van de markt tot aan de marxistische categorisaties.

b.

De psychologische ideologisering. Het gaat om een elitaire hermeneutiek die uiteindelijk de “ontmoeting met Jezus Christus” en de verdere ontwikkeling daarvan reduceert tot een dynamiek van zelfkennis. Gewoonlijk wordt ze als hoofdzaak aangeboden in spiritualiteitscursussen, spirituele retraites, etc. Het resultaat is uiteindelijk een immanente en zelfbetrokken houding. Men kent geen transcendentie en daarom geen missionariteit.

c.

De gnostische aanspraak. Deze is nauw verbonden met de vorige verleiding. Gewoonlijk wordt ze voor waar gehouden in elitegroepen met een aanspraak op superieure, ontlichaamde spiritualiteit, die uiteindelijk in pastorale houdingen belandt van “quaestiones disputatae” (discutabele kwesties). Het was de eerste afwijking van de primitieve gemeenschap en verschijnt in de loop van de kerkgeschiedenis steeds opnieuw in herziene en gecorrigeerde versies. In het algemeen worden ze “verlichte katholieken” genoemd (omdat ze tegenwoordig erfgenamen van de cultuur van de Verlichting zijn).

d.

De pelagiaanse aanspraak. Ze verschijnt fundamenteel in de vorm van restauratie. Tegenover de kwalen van de Kerk zoekt ze een louter disciplinaire oplossing, in de restauratie van ouderwetse manieren en vormen, die zelfs cultureel geen betekenis kunnen hebben. In Latijns-Amerika komt ze voor in kleine groepen, in enkele nieuwe statische religieuze congregaties, in overdreven neigingen naar doctrinaire of disciplinaire “zekerheid”. Fundamenteel is ze statisch, hoewel ze zich kan bewegen in een dynamiek ad intra (naar binnen toe), die een terugwenteling is. Ze probeert het verloren verleden “terug te krijgen”.

2. Het functionalisme. Haar werking op de Kerk is verlammend. Meer dan over de realiteit van de weg, is ze enthousiast over “de marsorde van de weg”. De functionalistische opvatting tolereert geen mysterie, gaat voor de efficiëntie. Ze reduceert de werkelijkheid van de Kerk tot de structuren van een NGO. Wat telt, zijn het meetbaar resultaat en de statistieken. Van hieruit komt men tot alle bedrijfsmatigheden van de Kerk. Ze vormt een soort “theologie van de welvaart” in het organisatorische aspect van het pastoraat.

3. Het clericalisme. Dit is ook een zeer actuele verleiding in Latijns-Amerika. Vreemd genoeg, gaat het in de meeste gevallen om zondige medeplichtigheid: de pastoor clericaliseert en de leek vraagt hem om hem alstublieft te clericaliseren, omdat dit hem in wezen comfortabeler is. Het fenomeen van het clericalisme toont voor een groot deel het gebrek aan christelijke volwassenheid en vrijheid aan in een deel van de Latijns-Amerikaanse leken. Ofwel men groeit niet (de meerderheid), ofwel men zit neergehurkt onder de dekking van ideologisaties als die we al gezien hebben, ofwel in een gedeeltelijk en beperkt lidmaatschap. Er bestaat in onze landen een vorm van laïcale vrijheid in volkservaringen: de katholiek als volk. Hier ziet men een grotere, over het algemeen gezonde autonomie, die hoofdzakelijk tot uitdrukking komt in volksdevotie. Het hoofdstuk van Aparecida over de volksdevotie beschrijft deze dimensie met diepgang. De aanspraak van de bijbelgroepen, van de kerkelijke basisgemeenschappen en van de pastorale raden ligt in de lijn van het overwinnen van het clericalisme en van een toename van de verantwoordelijkheid van de leken.

1. Het missionair leerlingschap dat Aparecida aan de Kerk van Latijns-Amerika en de Caraïben voorstelt, is de weg die God voor dit “heden” wil. Alle utopische projectie (naar de toekomst) of restauratieve projectie (naar het verleden) is niet van de goede geest. God is echt en manifesteert zich in het “heden”. Naar het verleden gezien, geeft zijn aanwezigheid zich aan ons als “gedachtenis” van de grote heilswerken zowel in zijn volk als in ieder van ons; naar de toekomst gezien, geeft hij zich aan ons als “belofte” en hoop. In het verleden is God aanwezig geweest en liet Hij zijn voetspoor achter: de gedachtenis helpt ons Hem te ontmoeten; in de toekomst ligt alleen belofte… en Hij is niet in de duizend-en-één “mogelijke toekomsten”. Het “heden” is het meest gelijk aan de eeuwigheid; meer nog: het “heden” is een vonk van de eeuwigheid. In het “heden” speelt het eeuwig leven. Het missionair leerlingschap is een roeping: een oproep en een uitnodiging. Het doet zich voor in een “heden” maar “onder spanning”. Er bestaat geen statisch missionair leerlingschap. De missionaire leerling kan niet zichzelf bezitten, zijn immanentie staat onder spanning richting de transcendentie van de leerling en in de richting van de transcendentie van de missie. Het staat geen zelfbetrokkenheid toe: het is ofwel op Jezus Christus betrokken ofwel betrokken op het volk waaraan Hij verkondigd moet worden. De missionaire leerling is een subject dat zichzelf overstijgt. Een subject dat gericht staat op de ontmoeting: de ontmoeting met de Meester (die ons tot leerling zalft) en de ontmoeting met de mensen die op de verkondiging wachten.
   
   Daarom zeg ik graag dat de positie van de missionaire leerling geen centrale positie is maar één aan de randen: hij leeft onder spanning richting de randen… dat is inclusief die van de eeuwigheid in de ontmoeting met Jezus Christus. In de evangelische verkondiging spreken over “de randen van het bestaan” decentraliseert, en gewoonlijk zijn we bang om uit het centrum te gaan. De missionaire leerling is een “gedecentraliseerde”: het centrum is Jezus Christus, die ons samenroept en uitzendt. De leerling wordt naar de randen van het bestaan gezonden.
   
   

2. De Kerk is een instituut, maar als ze zich in het “centrum” opricht, functionaliseert ze en verandert ze beetje bij beetje in een NGO. Dan pretendeert de Kerk een eigen licht te hebben en is ze niet meer dat “misterium lunae” (mysterie van de maan) waarvan de Kerkvaders ons spreken. Ze wordt steeds meer zelfbetrokken en haar behoefte om missionair te zijn verzwakt. Van “instituut” verandert ze in “bedrijf”. Ze is geen bruid meer maar wordt uiteindelijk een administratrice; van dienares wordt ze “controleur”. Aparecida wil een Kerk die bruid, moeder, dienares is, meer faciliteerster van het geloof dan controleur van het geloof.

3. In Aparecida werden op een relevante manier twee pastorale categorieën gegeven die voortkomen uit de originaliteit van het Evangelie zelf en die ons ook tot criterium kunnen dienen om de manier te beoordelen waarop wij het missionaire leerlingschap kerkelijk leven: de nabijheid en de ontmoeting. Geen van beide is nieuw, maar ze vormen de wijze waarop God zich geopenbaard heeft in de geschiedenis. Hij is de “nabije God” voor zijn volk – een nabijheid die haar hoogtepunt bereikt in de Incarnatie. Hij is de God die erop uit gaat, zijn volk tegemoet. Er bestaan in Latijns-Amerika en in de Caraïben “verre” pastoraten, disciplinaire pastoraten die de voorrang geven aan de grondslagen, de manieren, de organisatorische procedures… uiteraard zonder nabijheid, zonder tederheid, zonder liefkozing. Men negeert de “revolutie van de tederheid” die de Incarnatie van het Woord heeft opgeroepen. Er zijn pastoraten die met zo’n dosis afstand zijn ingesteld dat ze niet in staat zijn om tot ontmoeting te komen: ontmoeting met Jezus Christus, ontmoeting met de broeders. Van dit soort pastoraten kan men op zijn hoogst een dimensie van proselitisme verwachten, maar ze zullen nooit leiden tot het tot stand komen van een kerkelijke invoeging, een kerkelijk toebehoren. Nabijheid schept gemeenschap en een cultuur van ontmoeting. Een toetssteen om de nabijheid en het vermogen tot ontmoeting van een pastoraat te meten, is de homilie. Hoe zijn onze homilieën? Komen ze ons nabij, naar het voorbeeld van onze Heer, die “sprak als iemand die gezag bezit”, of zijn ze louter perceptueel, ver weg en abstract?

4. Degene die het pastoraat, de Continentale Missie (zowel de programmatische als de paradigmatische) leidt, is de bisschop. De bisschop moet leiden, wat niet hetzelfde is als de baas spelen. Behalve op de grote figuren van het Latijns-Amerikaans Episcopaat te wijzen die we allen kennen, wil ik enkele lijnen betreffende het profiel van de bisschop toevoegen die ik al aan de Nuntii heb gezegd in de bijeenkomst die we te Romen hebben gehad. De bisschoppen moeten herders zijn, dichtbij de mensen, vaders en broeders, zeer zachtmoedig, geduldig en barmhartig. Mannen die van de armoede houden, zowel de innerlijke armoede – als vrijheid voor de Heer –, als de uitwendige armoede als eenvoud en soberheid van leven. Mannen die geen “vorstenmentaliteit” hebben. Mannen die niet ambitieus zijn en die echtgenoten van één Kerk zijn zonder in afwachting te zijn van een andere. Mannen die in staat zijn te waken over de kudde die hun is toevertrouwd en zorg te hebben voor alles wat haar samenhoudt: de wacht te houden over hun volk met aandacht voor de eventuele gevaren die het bedreigen maar vooral om de hoop te doen groeien: dat ze zon en licht in de harten zullen hebben. Mannen die in staat zijn met liefde en geduld de bewegingen van God in zijn volk te ondersteunen. En de plaats voor de bisschop om bij zijn volk te zijn, is drievoudig: ofwel vooraan om de weg te wijzen, ofwel middenin om het bijeen te houden en afdwalingen te neutraliseren, ofwel achteraan om te voorkomen dat iemand achterblijft, maar ook, en fundamenteel, omdat de kudde zelf een goede neus heeft om nieuwe wegen te vinden.