Het Jaar van de Eucharistie - Suggesties en voorstellen

Amper een jaar na de sluiting van het Jaar van de Rozenkrans een nieuw initiatief van de heilige Vader: het Jaar van de Eucharistie (oktober 2004 - oktober 2005). Beide initiatieven hangen met elkaar samen. Zij passen immers in het kader van de pastorale oriëntatie die de Paus aan de Kerk gegeven heeft met zijn Apostolische Brief Novo millennio ineunte [9]. Daarin zette hij, in het spoor van het Tweede Vaticaans Concilie en van het grote Jubileum, de beschouwing van het gelaat van Christus in het middelpunt van het kerkelijk engagement. In zijn brief Rosarium Virginis Mariae [79] heeft de Paus ons immers uitgenodigd Christus te beschouwen met de blik en met het hart van Maria. Daarna kwam de encycliek Ecclesia de Eucharistia [87], die ons bij "de bron" en het "hoogtepunt" van heel het christelijk leven bracht en ons uitnodigde met nieuwe vurigheid de Eucharistie te vieren en te aanbidden. In samenhang met de encycliek heeft de Instructie Redemptionis Sacramentum [569] herinnerd aan de plicht die ieder heeft om ervoor te zorgen dat er sprake is van een eucharistische liturgie die een zo groot Mysterie waardig is. Het Jaar van de Eucharistie, dat z´n inleiding en oriëntatie gekregen heeft met de apostolische Brief Mane nobiscum, Domine [351] biedt ons nu een belangrijke pastorale aanleiding om heel de christengemeenschap ervoor te sensibiliseren van dit wonderbaar Offer en Sacrament het hart van haar leven te maken. Voor de invulling van dit Jaar heeft de heilige Vader het initiatief overgelaten aan de particuliere Kerken. Toch heeft hij aan de Congregatie voor de goddelijke Eredienst en de regeling van de Sacramenten gevraagd "suggesties en voorstellen" te doen die nuttig zouden kunnen zijn voor allen, zowel voor de Herders als alle pastorale medewerkers op ieder niveau, die gevraagd zullen worden hun bijdrage te leveren. Dat bepaalt het karakter van deze handreiking. Zij heeft geen enkele pretentie uitputtend te zijn, maar beperkt zich ertoe in grote lijnen suggesties te geven die werkzaam zijn. Soms worden aandachtsvelden en themata maar heel even aangeduid om ze niet te vergeten. Een hoofdstuk met een schets van een eucharistische "spiritualiteit" kan hopelijk van nut zijn, minstens als stimulans, in het kader van initiatieven op het terrein van de catechese en vorming. Want het is belangrijk dat de Eucharistie niet alleen benaderd wordt vanuit de invalshoek van het "vieren", maar ook als een levensontwerp op basis van een authentieke "eucharistische spiritualiteit". Wij danken de heilige Vader voor dit nieuwe "geschenk" en vertrouwen het welslagen van dit Jaar toe aan de voorspraak van de Moeder van God. Moge in de leerschool van "de vrouw van de Eucharistie" de "verwondering" weer levendig worden ten overstaan van het Mysterie van het Lichaam en het Bloed van Christus en heel de Kerk er weer met groter vurigheid van gaan leven.

Het Jaar van de Eucharistie heeft een wijde horizon geopend en bevordert een brede aanpak die de verschillende dimensies van het leven in Christus binnen de Kerk met elkaar verbindt. Want de Eucharistie is niet zomaar een "thema" naast andere. Zij vormt het hart van het christelijk leven. "De viering van de mis, als handeling van Christus en van het hiërarchisch geordend volk van God, is het middelpunt van heel het christelijk leven, zowel voor de universele als voor de plaatselijke Kerk, alsook de gelovigen afzonderlijk. In de Mis ligt immers het hoogtepunt én van de handeling waardoor God in Christus de wereld heiligt én ook van de eredienst die de mensen aan de Vader brengen door Hem te aanbidden door Christus, de Zoon van God in de heilige Geest. Bovendien worden in de Mis de mysteries van de verlossing zó gevierd in de loop van een jaar dat zij op de een of andere wijze tegenwoordig worden gesteld. Alle andere gewijde handelingen en alle werken van het christelijk leven hangen ermee samen, komen eruit voort en zijn erop gericht." Het eucharistisch accent dat dit speciale Jaar kenmerkt, geeft dan ook ordening en kracht aan fundamentele activiteiten van het leven van de Kerk, zowel van de Kerk als geheel als in haar afzonderlijke leden. Zelf heeft de paus deze leessleutel onderstreept door het initiatief te plaatsen binnen het geheel van het pastoraal plan, dat de Kerk is voorgehouden in christologisch-trinitaire termen tijdens de jaren van voorbereiding op het Grote Jubileum, en dat ook de daarop volgende jaren steeds weer markeert vanaf de Apostolische Brief Novo millennio ineunte [9]. "Het Jaar van de Eucharistie staat dus tegen een achtergrond die van jaar tot jaar rijker is geworden en die toch steeds goed verankerd bleef in het thema van Christus en van de beschouwing van zijn Gelaat. In zekere zin dient het zich aan als een jaar van synthese, zoveel als de top van heel de afgelegde weg." Novo millennio ineunte [[9|10]]

Op grond hiervan zou de programmering van initiatieven gedurende dit Jaar rekening moeten houden met de verschillende terreinen van het kerkelijk leven, en impulsen moeten bieden vanuit verschillende invalshoeken. In dit hoofdstuk willen wij op een zeer synthetische wijze enkele pastorale en theologische perspectieven naar voren halen en een soort referentiekader schetsen voor de suggesties en voorstellen die zullen volgen.

Het geloof in de Eucharistie
Als "Geheim van het geloof" laat de Eucharistie zich slechts verstaan in het licht van de bijbelse Openbaring en de kerkelijke Overlevering. De verwijzing naar deze beide is tegelijkertijd noodzakelijk, wil de Eucharistie haar kenmerkende dimensie als "mysterie van licht" voor ons ontsluiten en ons in zekere zin opnieuw de "weg van het geloof" doen doorlopen zoals die in het evangelieverhaal van "de twee leerlingen van Emmaüs" beschreven staat, dat door de heilige Vader als beeld gekozen is voor het Jaar van de Eucharistie. Inderdaad, de Eucharistie is een mysterie van licht, hetzij in zoverre zij het licht van het woord van God veronderstelt en zelf ook bevat, hetzij omdat het "breken van het brood" licht werpt op het mysterie van de Drie-ene God: juist in het paasgebeuren van de dood en de verrijzenis van Christus, en daarom ook in de eucharistische "gedachtenis" ervan, openbaart God zich het meest als de God die Liefde is. Het Jaar van de Eucharistie dient zich dan ook vóór alles aan als een periode van intense catechese rond de Eucharistie zoals de Kerk in haar gelooft. Een dergelijke catechese zal voor ogen houden:

1. de Heilige Schrift: van de teksten betreffende de "voorbereiding" van het mysterie in het Oude Testament tot de teksten van het Nieuwe Testament: zowel die welke de instelling van de Eucharistie aangaan, alsook die waarin haar verschillende betekenissen aan bod komen ( bijvoorbeeld de teksten die in het lectionarium staan voor de votiefmis van de allerheiligste Eucharistie);
2. de Overlevering: vanaf de Kerkvaders tot en met de verdere theologische ontwikkeling door het leergezag, met bijzondere aandacht voor het Concilie van Trente, het tweede Vaticaans Concilie, alsook de recente documenten van het Leergezag. De catechetische trajecten die door de afzonderlijke kerken worden uitgewerkt, zullen voor dit alles in de Catechismus van de Katholieke Kerk [1] een gezaghebbende en verhelderende oriëntatie vinden;
3. de mystagogie: een diepere inwijding in het mysterie dat wordt gevierd door de uitleg van de riten en gebeden van de Orde van dienst van de eucharistieviering en van de Heilige communie en de verering van de Eucharistie buiten de Mis;
4. de gewijde kunst als getuigenis van het geloof in het Mysterie van de Eucharistie.

De viering van de Eucharistie en de verering van de Eucharistie buiten de Mis
Omdat zij van Christus ontvangen is, die haar heeft ingesteld, wordt de Eucharistie door de Kerk gevierd in de vorm die zij daarvoor heeft vastgesteld. De verering van de Eucharistie buiten de Mis is ten nauwste verbonden met de viering van de Eucharistie en is daarop gericht. "Een concrete invulling van dit Jaar van de Eucharistie zou kunnen zijn om in elke parochiegemeenschap een grondige studie te maken van de Beginselen en normen bij het gebruik van het Romeins Missaal. Verder blijft het getrouw volgen van het liturgisch Jaar een bijzonder vruchtbare manier om ingevoerd te raken in het mysterie van heil dat zich in de heilige "tekenen" voltrekt."

Bij wijze van eenvoudige thema-aanduiding voor de pastoraal-werkenden, worden hierna de aspecten opgesomd waarover men in dit Jaar wordt uitgenodigd zich in het bijzonder "vragen te stellen" met het oog op een waardige viering en een vuriger aanbidding van het eucharistisch Mysterie. Naast de fundamentele Documenten die hierboven vermeld zijn, zal daarbij zeker ook de recente Instructie Redemptionis Sacramentum [569] kunnen helpen. Daarbij is te kijken naar:

• de plaats waar gevierd wordt: de kerk, het altaar, de ambo, de zetel...;
• het voor de viering samengekomen volk: hoe en op welke wijze het deelneemt, "volledig, bewust en actief";
• de onderscheiden taken: de priester die in persona Christi handelt, de diakens, en de andere bedieningen en hulptaken;
• de eigen dynamiek van de viering: van het brood van het Woord naar het brood van de Eucharistie;
• de verschillende "tijden" van de eucharistieviering: de zondag, de doordeweekse dagen, het liturgisch jaar;
• de relatie van de Eucharistie met de diverse sacramenten, de sacramentaliën, de uitvaarten...;
• de innerlijke en uitwendige deelname: in het bijzonder het in acht nemen van de "momenten" van stilte;
• de zang en de muziek;
• de observantie van de liturgische normen;
• de ziekencommunie en het Viaticum";
• de aanbidding van het Allerheiligst Sacrament, het persoonlijk gebed;
• de sacramentsprocessies

Een evaluatie op deze punten zou in het Jaar van de Eucharistie bijzonder wenselijk zijn. Het is beslist niet gemakkelijk om in het pastorale leven van afzonderlijke gemeenschappen hogere doelstellingen te bereiken, maar men moet er wel naar streven. "Al zou de vrucht van dit Jaar enkel maar daarin bestaan dat de viering van de Zondagmis in alle christengemeenschappen weer tot leven wordt gewekt en dat de aanbidding van de Eucharistie buiten de Mis toeneemt, dan zou dit genadejaar een belangrijk resultaat opgeleverd hebben. Toch is het goed ons doel hoog te stellen en ons niet tevreden te stellen met middelmatige initiatieven, want we weten dat we altijd mogen rekenen op de hulp van God."

De eucharistische spiritualiteit
In de Apostolische Brief Spiritus et Sponsa [660] bij gelegenheid van de veertigste verjaardag van de Constitutie over de Heilige Liturgie [570], heeft de Paus de wens geuit dat er zich in de Kerk een "liturgische spiritualiteit" ontwikkelt. Het gaat hier om een liturgie die het bestaan voedt en richting geeft en die aan het leven van de gelovige de vorm geeft van een echte "geestelijke eredienst". Als er geen "liturgische spiritualiteit" geleefd en beoefend wordt, verwordt de liturgische praktijk gemakkelijk tot "ritualisme" en vervliegt de genade die aan de viering ontspringt. Dat geldt in het bijzonder voor de Eucharistie: Ecclesia de Eucharistia [87]. Naar haar eigen waarheid staat de viering van de Eucharistie in functie van het leven in Christus, binnen de Kerk, door de kracht van de heilige Geest. Daarom moet er zorg besteed worden aan de beweging die gaat van de gevierde Eucharistie naar de geleefde Eucharistie: van het mysterie waarin geloofd wordt, naar het leven dat zich vernieuwt. Met het oog daarop biedt deze handreiking ook een hoofdstuk met daarin een schets van een eucharistische spiritualiteit. In dit inleidend referentiekader is het nuttig alvast enkele bijzonder betekenisvolle punten aan te stippen:

• de Eucharistie is hoogtepunt en bron van het geestelijk leven als zodanig en gaat daarin uit boven de vele wegen van de spiritualiteit;
• het regelmatig gevoed worden met de Eucharistie ondersteunt het beantwoorden aan de genade bij de verschillende roepingen en levensstaten (gewijde bedienaren, gehuwden en ouders, religieuzen...) en verheldert de diverse bestaanssituaties (vreugde en verdriet, problemen en plannen, ziekten en beproevingen...);
• de naastenliefde, de eendracht, de broederlijke liefde zijn vruchten van de Eucharistie en maken de sacramentele vereniging met Christus zichtbaar; tegelijkertijd vormt de beoefening van de naastenliefde in de staat van genade een voorwaarde om ten volle de Eucharistie te kunnen vieren. Zij is "bron", maar ook "epifanie" van communio;
• het gezelschap van Christus in ons en onder ons wekt op tot getuigenis in het dagelijkse leven en vormt het zuurdeeg waarmee de bouw van de aardse stad doordesemd moet worden: de Eucharistie is beginsel en ontwerp van zending.

Maria: beeld van de "eucharistische" Kerk
"Wanneer wij de innige betrekking, die de Kerk met de Eucharistie verbindt, in haar volle rijkdom willen herontdekken, mogen wij Maria, Moeder en model van de Kerk, niet vergeten." Zo begint het zesde hoofdstuk van de encycliek Ecclesia de Eucharistia [87], waarin Johannes Paulus II herinnert aan de diepe betrekking die Maria onderhoudt met de Eucharistie en met de Kerk die leeft van het Sacrament van het altaar. De ontmoeting met "de God met ons en voor ons" sluit de Maagd Maria in. Het Jaar van de Eucharistie vormt ook een gunstige gelegenheid om dit aspect van het Mysterie te verdiepen. Om ten volle de betekenis van de Eucharistieviering te beleven zodat deze onze leven tekent, is er niets beters dan zich te laten "opvoeden" door Maria, de "eucharistische vrouw".

Daarbij is het belangrijk dat men zich herinnert wat de Paus in Rosarium Virginis Mariae [79] heeft gezegd over het "gelijkvormig worden aan Christus met Maria": zij "voert ons op een natuurlijke wijze binnen in het leven van Christus en doet ons als het ware zijn gezindheid ademen". Van de andere kant - zo schrijft de Paus nog in Ecclesia de Eucharistia [87] - ontvangen wij in de viering van de Eucharistie in zekere zin tegelijk met de gedachtenis van de dood van Christus, steeds ook de gave van Maria, die de Gekruisigde ons als Moeder heeft geschonken in de persoon van Johannes: "De gedachtenis van Christus' dood in de Eucharistie beleven betekent ook het voortdurend ontvangen van deze gave. Dat betekent dat wij degene die ons telkens opnieuw als Moeder wordt geschonken, net als Johannes aanvaarden. Het betekent ook dat wij ons ervoor inzetten gelijkvormig aan Christus te worden en ons daarvoor in de school van Maria begeven om ons door haar te laten begeleiden. Maria is met de Kerk en als Moeder van de Kerk in iedere Eucharistieviering aanwezig." Ecclesia de Eucharistia [[87|57]]

Deze themata verdienen dit jaar tot voorwerp van speciale meditatie te worden gemaakt.

Over de viering van de Eucharistie in communio met Maria, door daarin de houdingen van eredienst voort te zetten die op voorbeeldige wijze in haar stralen, kan men lezen in het Mariamissaal.

De heiligen: getuigen van eucharistisch leven
In Novo millennio ineunte [9] nodigt de Paus uit om heel de pastorale weg van de Kerk te plaatsen in het perspectief van de "heiligheid". Dat moet dan zeker ook in het bijzonder gelden voor een jaar dat helemaal geconcentreerd is op de eucharistische spiritualiteit. De Eucharistie maakt ons heilig en er kan geen heiligheid bestaan die niet verankerd is in het eucharistisch leven: "Hij die mij eet, zal leven door Mij". Van deze waarheid getuigt de geloofszin ("sensus fidei") van heel het volk van God. Maar op een bijzondere manier getuigen de Heiligen ervan, in wie het Paasmysterie van Christus straalt. In Ecclesia de Eucharistia [87] heeft Johannes Paulus II geschreven: "Laten we ons, dierbare broeders en zusters, begeven in de school van de heiligen, de grote verkondigers van de ware eucharistische vroomheid. In hen bereikt de theologie van de Eucharistie de volle glans van de geleefde werkelijkheid , ze 'steekt ons aan' en om zo te zeggen 'verwarmt' ons." Dat is iets wat voor alle Heiligen geldt.

Sommigen onder hen hebben deze dimensie bijzonder intens beleefd met speciale gaven van de heilige Geest, zodat ze hun broeders aanvuurden met hun liefde zelf voor de Eucharistie. Hier zouden ontelbaar veel voorbeelden van gegeven kunnen worden: van Ignatius van Antiochië tot Ambrosius, van Bernardus tot Thomas van Aquino, van Paschalius Baylón tot Alfonsus Maria dei Liguori, van Catharina van Siëna tot Theresia van Avila, van Julien Eymard tot pater Pio van Pietrelcina, tot aan de "martelaren van de Eucharistie" van de oude en van de moderne tijd, van Tarcisius tot Nicolaas Pieck en zijn gezellen en Petrus Maldonado.

Het Jaar van de Eucharistie zal de gelegenheid bieden deze "getuigen" opnieuw te ontdekken, hetzij tussen hen die op het niveau van de universele Kerk het bekendst zijn, hetzij tussen hen die in de particuliere Kerken het meest herdacht worden. Het is te wensen dat het theologisch onderzoek zich in hen interesseert, omdat het leven van de heiligen een belangrijke "vindplaats van theologisch inzicht" is: in de Heiligen "spreekt God tot ons" en hun geestelijk ervaring, waarvoor de kerkelijke onderscheiding der geesten garant staat, werpt licht op het Mysterie van de Eucharistie. Door te wandelen in hun licht en in hun voetsporen zal het gemakkelijker zijn dit Jaar van genade echt vruchtbaar te laten worden.