De hervormingen van Cluny

Geliefde broeders en zusters,

Deze morgen zou ik u willen spreken over een monastieke beweging die in de Middeleeuwen van groot belang was en waarvan ik reeds melding maakte in de vorige catecheses [3246]. Het gaat om de Orde van Cluny die in het begin van de XIIe eeuw, op het ogenblik van haar grootste expansie, bijna 1.200 kloosters telde: waarlijk een indrukwekkend getal! In Cluny werd juist 1.100 jaar geleden, namelijk in 910, een klooster gesticht dat onder de leiding stond van abt Bernon, als gevolg van een schenking van Willem de Vrome, hertog van Aquitanië. In die tijd kende het westerse monnikendom dat enkele eeuwen tevoren een bloei gekend had door de heilige Benedictus, om verschillende redenen een diep verval: onzekere politieke en sociale omstandigheden door onophoudelijke invasies en het uitmoorden van volken die niet geïntegreerd waren in het Europese bestel, wijdverspreide armoede en vooral afhankelijkheid van de abdijen aan plaatselijke heersers die alles onder toezicht hadden wat tot het grondgebied van hun bevoegdheid hoorde. In die context, vertegenwoordigt Cluny de ziel van een diepgaande vernieuwing van het monastieke leven, om het terug te brengen naar zijn oorspronkelijke inspiratie.

In Cluny werd de observantie van de Regel van de heilige Benedictus opnieuw ingevoerd, met enkele aanpassingen die reeds door andere hervormers waren aangebracht. Men wilde vooral de centrale rol van de liturgie in het christelijk leven verzekeren. De monniken van Cluny wijdden zich met liefde en grote zorg aan de viering van het liturgisch Getijdengebed, het zingen van Psalmen, processies die zowel vroom als plechtig waren en vooral aan de viering van de Mis. Zij bevorderden de sacrale muziek. Zij wilden dat architectuur en kunst zouden bijdragen tot de schoonheid en plechtigheid van de riten. Zij verrijkten de liturgische kalender met bijzondere vieringen zoals de gedachtenis van de overleden gelovigen in het begin van november, wat ook wij zopas gevierd hebben; zij breidden de eredienst tot de Maagd Maria uit. Veel belang werd gehecht aan de liturgie, want de monniken van Cluny waren overtuigd dat zij deelname is aan de liturgie van de hemel. En de monniken voelden dat het hun verantwoordelijkheid was aan het altaar van God ten beste te spreken voor levenden en doden, aangezien vele gelovigen hun met aandrang vroegen hen in hun gebed te gedenken. Overigens, het is precies daarom dat Willem de Vrome de stichting van de abdij van Cluny gewild heeft. In het oude document dat de stichting bevestigt, lezen wij: “Ik bepaal met deze gift dat in Cluny een klooster van regulieren gebouwd wordt ter ere van de heilige apostelen Petrus en Paulus en dat op deze plaats monniken in stilte bidden die leven volgens de Regel van de heilige Benedictus (...) en dat deze plaats een echt toevluchtsoord van gebed zou zijn met geloften en smeekbeden; dat men het hemels leven zou zoeken en intens verlangen en dat trouw gebeden, aanroepingen en smeekbeden tot de Heer zouden gericht worden”. Om dit klimaat van gebed te bewaren en te voeden, beklemtoonde de regel van Cluny het belang van de stilte en de monniken onderwierpen zich bereidwillig aan deze discipline, overtuigd dat de zuiverheid van de deugden waarnaar zij verlangden, diepe en constante ingetogenheid vraagt. Het is niet te verbazen dat heel vlug een reputatie van heiligheid het klooster van Cluny omgaf en dat vele andere kloostergemeenschappen zijn gewoontes wensten te volgen. Vele prinsen en pausen vroegen de abten van Cluny hun hervorming te verspreiden, zodat zich in weinig tijd een dicht netwerk van kloosters uitstrekte die met Cluny verbonden waren, ofwel door ware juridische banden ofwel door een soort van charismatische aansluiting. Zo tekende zich in de verschillende streken van Frankrijk, Italië, Spanje, Duitsland, Hongarije een Europa af van de Geest.

Het succes van Cluny werd voor alles verzekerd door de hoogstaande spiritualiteit die men er cultiveerde, maar ook door bepaalde andere omstandigheden die de ontwikkeling ervan begunstigde. Verschillend met wat tot dan toe het geval was, werden het klooster van Cluny en de gemeenschappen die er afhankelijk van waren, ontheven van de jurisdictie van de plaatselijke bisschoppen en rechtstreeks onder die van de paus van Rome gesteld. Dat betekende een bijzondere band met de stoel van Petrus en juist dank zij de bescherming en bemoediging van de pausen konden de idealen van zuiverheid en trouw, die de hervorming van Cluny wenste na te streven, zich vlug verspreiden. De abten werden bovendien gekozen zonder enige inmenging van burgerlijke autoriteiten, in tegenstelling met wat op andere plaatsen gebeurde. Werkelijk waardige persoonlijkheden volgden elkaar op aan het hoofd van Cluny en van talrijke monastieke gemeenschappen die er afhankelijk van waren: abt Odo van Cluny, over wie ik twee maanden geleden in een catechese [3095] gesproken heb en andere grote persoonlijkheden zoals Aymard, Mayeul, Odilon en vooral Hugo de Grote die hun dienst een lange periode hebben uitgeoefend en aan de hervorming stabiliteit en uitbreiding verzekerden. Niet alleen Odo, maar ook Mayeul, Odilon en Hugo worden als heiligen vereerd.

De hervorming van Cluny had positieve effecten niet alleen in de uitzuivering en opleving van het kloosterleven maar ook in het leven van de wereldkerk. Inderdaad, het streven naar evangelische volmaaktheid was een bemoediging om twee grote kwalen te bestrijden die de Kerk van die tijd teisterden: simonie of het afkopen van pastorale taken tegen een geldsom en het immorele leven van de seculiere geestelijkheid. De abten van Cluny met hun geestelijke autoriteit, de monniken van Cluny die bisschop werden, sommigen zelfs paus, speelden een hoofdrol in deze belangrijke spirituele vernieuwing. En de vruchten bleven niet uit: het priestercelibaat werd opnieuw gewaardeerd en beoefend en meer doorzichtige procedures werden gehanteerd bij de toekenning van kerkelijke taken.

De kloosters die geïnspireerd waren door de hervorming van Cluny brachten ook aanzienlijke voordelen teweeg voor de samenleving. In een tijd waarin de kerkelijke instellingen zich bekommerden om de noodlijdenden, werd naastenliefde ijverig gepreekt. In alle huizen werd de aalmoezenier eraan gehouden behoeftige reizigers en pelgrims op te nemen, priesters en kloosterlingen op reis en vooral armen die voedsel kwamen vragen en een onderkomen voor enkele dagen. Twee andere instellingen, typisch voor de beschaving van de Middeleeuwen en bevorderd door Cluny, waren niet minder belangrijk: wat men noemt “Godsvrede” en de “vrede van God”. In een tijd die sterk getekend was door geweld en wraak werd met “Godsvrede” lange periodes zonder oorlog verzekerd ter gelegenheid van bepaalde religieuze feesten en bepaalde weekdagen. Onder “vrede van God” vroeg men, op straf van een kerkrechterlijke veroordeling, weerloze personen en heilige plaatsen te eerbiedigen.

Zo nam in het bewustzijn van de Europese volken dit langdurige wordingsproces toe dat zou leiden naar de steeds duidelijkere erkenning van twee fundamentele elementen voor de opbouw van de samenleving: de waarde van de persoon en de elementaire weldaad van de vrede. Zoals dit het geval was voor andere kloosterstichtingen beschikten de kloosters van Cluny bovendien over uitgestrekte eigendommen waarvan het vlijtig beheer bijdroeg tot de ontwikkeling van de economie. Naast handenarbeid ontbraken bepaalde culturele activiteiten niet die eigen zijn aan het Middeleeuwse monnikendom, zoals scholen voor de kinderen, bouw van bibliotheken, “scriptoria” voor het overschrijven van boeken.

Op die manier heeft de ervaring van Cluny duizend jaar geleden, toen de vorming van de Europese identiteit in volle ontplooiing was, een belangrijke en kostbare bijdrage geleverd. Zij bracht het primaat in herinnering van de weldaden van de geest; zij heeft de gerichtheid op de dingen van God levendig gehouden; zij heeft initiatieven en instellingen geïnspireerd en begunstigd ter bevordering van menselijke waarden; zij heeft opgevoed tot een geest van vrede. Geliefde broeders en zusters, laat ons bidden opdat iedereen die een authentiek humanisme en de toekomst van Europa ter harte neemt, het rijke culturele en religieuze patrimonium van die eeuwen weet te herontdekken, waarderen en verdedigen.