Kerkelijke bewegingen en hun theologische plaats

“Binnen de Kerk worden verscheidene soorten diensten, functies, ambten en vormen van inwijding in het christelijk leven aangeboden. Ik denk daarbij aan een nieuwheid, in de afgelopen tijd, in niet weinig Kerken: aan de grote ontplooiing van ‘kerkelijke bewegingen’, die door een sterke missionaire kracht bezield zijn. Als ze zich in deemoed in het leven van de plaatselijke Kerk invoegen en door de bisschoppen en priesters hartelijk worden opgenomen in de diocesane en parochiële structuren, vormen deze bewegingen een waar Godsgeschenk voor de nieuwe evangelisatie en het missiewerk in de strikte betekenis van het woord. Daarom beveel ik aan ze te verbreiden en er een beroep op te doen om, vooral onder de jongeren, het christelijk leven en de evangelisatie vanuit een veelheid van verenigings- en uitdrukkingsvormen weer nieuwe kracht te verlenen” Redemptoris Missio [[4|21]]

1. Het is belangrijk dat het geestelijke ambt, het priesterschap, zelf charismatisch begrepen en geleefd wordt. De priester zelf moet een “pneumaticus”, een homo spiritualis, een door de Heilige Geest opgewekte en gedreven mens zijn. Het is de taak van de Kerk erop te letten, dat dit kenmerk van het sacrament gezien en aangenomen wordt. Ze mag niet uit ijver voor het instandhouden van haar ordening het aantal op de voorgrond plaatsen en de geestelijke aanspraak terugschroeven. Daardoor zou ze de zin zelf van het priesterschap onkenbaar maken. Een dienst die slecht wordt verricht, schaadt meer dan dat hij nuttig is. Hij verspert de weg naar het priesterschap en naar het geloof. De Kerk moet trouw zijn en de Heer als haar Schepper en Beschermer erkennen. En ze moet de geroepene op elke manier helpen over de eerste bewustwording heen trouw te blijven, niet langzaam te verstikken in routine, maar steeds meer een waarachtig geestelijke mens te worden.
2. Waar het geestelijke ambt aldus pneumatisch en charismatisch geleefd wordt, treedt er geen institutionele verharding op, maar ontstaat er een innerlijke openheid voor het charisma, een soort “zintuig” voor de Heilige Geest en zijn optreden. Daar kan ook het charisma zijn eigen oorsprong in de ambtsdrager herkennen en worden er wegen van vruchtbare samenwerking gevonden in de onderscheiding der geesten.
3. De Kerk moet in moeilijke situaties noodoplossingen creëren. Maar deze noodoplossingen moeten de innerlijke openheid op het sacrament bewaren, erop gericht zijn en er niet van wegleiden. Algemeen gezien moet de Kerk de door haar gecreëerde administratieve organisatie zo beperkt mogelijk houden. Ze mag zich niet over-institutionaliseren, maar moet altijd blijven openstaan voor de onvoorziene, ongeplande roeping van de Heer

1. Apostolische opvolging betekent dat wat ons bekend is: het waarborgen van de continuïteit en de eenheid van het geloof - in een continuïteit, die we sacramenteel noemen.
2. Daaraan is echter ook een concrete opdracht verbonden, die het bestuur van de lokale Kerken overstijgt: de bisschoppen moeten er nu voor zorgen, dat Jezus’ opdracht om alle volkeren tot zijn leerlingen maken en het evangelie uit te dragen tot de uiteinden der aarde, wordt voortgezet. Zij zijn ervoor verantwoordelijk - dat stelt Ireneüs duidelijk voorop - dat de Kerk haar universaliteit en eenheid bewaart en niet een soort federatie van lokale Kerken wordt, die als zodanig naast elkaar bestaan. Ze moeten de universele dynamiek van het apostolische doorgeven.

Als eerste golf zou ik het missionaire monnikendom willen vermelden, dat vanaf Gregorius de Grote (590-604) tot Gregorius II (715-731) en Gregorius III (731-741) haar grote bloei beleefde. Paus Gregorius de Grote erkende de missionaire kracht die het monnikendomin in zich bergt en benutte die door Augustinus - de latere aartsbisschop van Canterbury - met zijn medebroeders naar de heidense Angelsaksen op de Britse eilanden te zenden. Hieraan was reeds de missie van Sint-Patrick naar Ierland voorafgegaan, die eveneens haar spirituele wortels in het monnikendom had. Zo wordt het monnikendom tot de grote missionaire beweging, die de Germaanse volkeren naar de katholieke Kek leidt en daarmee het nieuwe, christelijke Europa opbouwt. Oost en West met elkaar verbindend, brengen de monnikenbroeders Cyrillus en Methodius in de negende eeuw het christelijke geloof naar de Slavische wereld.

Twee constitutieve elementen van de realiteit “beweging” treden hier duidelijk op de voorgrond:

1. a) Het pausdom heeft die bewegingen niet gecreëerd, maar werd hun wezenlijk steunpunt in de structuur van de Kerk, hun ecclesiale ruggesteun. Daarmee wordt waarschijnlijk de diepste zin en het ware wezen van het Petrusambt zichtbaar: de bisschop van Rome is niet alleen bisschop van een plaatselijke Kerk. Zijn ambt is altijd betrokken op de universele Kerk. In zoverrre heeft het in de specifieke zin van dat woord een apostolisch karakter. Het moet de dynamiek van de zending naar buiten en naar binnen levend houden. In de oosterse Kerk had allereerst de keizer aanspraak gemaakt op een soort ambt van eenheid en universaliteit. Niet toevallig noemde men Constantijn “bisschop” naar buiten toe en ‘gelijke van de apostelen”. Maar dat kon hoogstens een surrogaatfunctie zijn, waarvan het gevaar voor de hand ligt. Het is geen toeval dat sinds het midden van de tweede eeuw, met het einde van de oude universele dienst, de aanspraak van de pausen om deze componenten van de apostolische zending op bijzondere wijze waar te nemen, steeds duidelijker op de voorgrond trad. Bewegingen die de grenzen van de plaatselijke Kerk en haar structuur overschrijden, en het pausdom gaan niet toevallig steeds weer hand in hand.
2. b) Het motief van het evangelische leven, dat men reeds in het begin van het monnikendom bij Antonius van Egypte aantreft, blijft bepalend. Maar nu blijkt dat een vita evangelica de dienst van de evangelatie insluit: de armoede en de vrijheid van het evangelische leven zijn de voorwaarden voor een evangeliedienst die het eigen vaderland en zijn gemeenschappen overschrijdt; en deze dienst is dan weer het doel en de innerlijke grond van de vita evangelica, zoals dadelijk nog duidelijker zal blijken.

Slechts kort wil ik verwijzen naar de beslissende reformatiebeweging van Cluny in de tiende eeuw, die weerom gesteund op het pausdom, de emancipatie van de vita religiosa uit de feodale structuur en uit de heerschappij van de bisschoppelijke feodale heren bewerkte. Door de vereniging van afzonderlijke kloosters tot één congregatie werd ze tot een grote vroomheids- en vernieuwingsbeweging, waarin de Europese gedachte werd opgebouwd. Over de samenhang tussen de.. Over de samenhang tussen de hervormingsbeweging van Cluny en de ontwikkeling van de Europese gedachte zie B. Senger in LThK II² 1239 Uit de reformatorische kracht van Cluny ontstond dan in de elfde eeuw de Gregoriaanse reformatie Al kan P. Engelbert, LThK.. Al kan P. Engelbert, LThK II³, 1236, terecht zeggen: “Een directe invloed van de hervormingsbeweging van Cluny op de Gregoriaanse reformatie kan niet worden vastgesteld”, blijft toch de opmerking van B. Senger, LThK II²; 1240, geldig, dat Cluny voor de Gregoriaanse reformatie een gunstig klimaat heeft geschapen die het pausschap ervoor behoeddde in de Romeinse adellijke conflicten en in de verwereldlijking ten onder te gaan en, meer algemeen gezien, de strijd om de vrijheid van de Kerk, om haar eigen geestelijke wezen aanbond, die dan weliswaar tot een machtsstrijd tussen paus en keizer ontaardde.

Tot in onze tijd werkt de geestelijke kracht van de evangelische beweging door die in de dertiende eeuw met Franciscus van Assisi en Dominicus is doorgebroken. Bij Franciscus is het heel duidelijk dat hij geen nieuwe orde wilde stichten noch een afgescheiden gemeenschap creëren. Hij wilde gewoon de Kerk weer oproepen tot het gehele evangelie, het “nieuwe volk” verzamelen, de Kerk vanuit het evangelie vernieuwen. De twee betekenissen van het begrip “evangelisch leven” grijpen onafscheidelijk in elkaar. Wie het evangelie beleeft in de armoede van het verzaken aan bezit en nakomelingschap, moet tegelijkertijd dat evangelie verkondigen. Er was toentertijd nood aan evangelie en Franciscus zag het juist als een wezenlijke opdracht om met zijn broeders de eenvoudige kern van van Christus’ boodschap aan de mensen te verkondigen. Hij en de zijnen wilden evangelisten zijn. Daarbij sprak het voor zich dat de grenzen van het christendom overschreden moeten worden, dat het evangelie tot de uiteinden der aarde uitgedragen moest worden. Over de heilige Franciscus.. Over de heilige Franciscus zie de Fonti francescane, Assisi 1978, met nuttige inleidingen en literatuur; over het zelfverstaan van de bedelorden zie A. Jotischky, “Some mendicant views of te Origins of the Monastic Profession”, in: Cristianesimo nella storia XIX, 1 (febr. 1998, p. 31- 49).

In zijn strijd met de seculiere priesters aan de universiteit van Parijs - die zich als vertegenwoordigers van een enge, gesloten lokaalkerkelijke structuur tegen de evangeliesatiebeweging verzetten - heeft Thomas van Aquino de nieuwheid van beide bewegingen en van de daarin ontstane vorm van ordesleven, maar tegelijk hun trouw aan de oorsprong samengevat. De seculiere clerus wilde alleen het monnikstype van Cluny in zijn latere verstarde vorm aanvaarden: kloosters die van de lokale Kerk waren afgescheiden, streng in zichzelf leefden en alleen de contemplatie dienden. Die konden de lokaalkerkelijke orde niet storen, terwijl het overal tot onvermijdelijke botsingen kwam met de nieuwe predikers. Thomas van Aquino heeft daartegenover Christus zelf als voorbeeld vooropgesteld en vanuit Hem de superioriteit van het apostolische leven tegenover een louter contemplatieve levenswijze verdedigd. “Het actieve leven, dat anderen de door prediking en contemplatie verworven waarheden doorgeeft, is volkomener dan het uitsluitend contemplatieve leven...”. iiia q. 40 a. 1 ad 2 [[t:iiia q. 40 a. 1 ad 2]] Vgl. J.-P. Torrell,. Magister.. Vgl. J.-P. Torrell,. Magister Thomas. Leben und Werk des Thomas von Aquin, Herder 1998 (originele Franse titel: Initiation à Saint Thomas d’Aquin. La personne et son oeuvre), vgl. aldaar de verhelderende uiteenzetting over de positie van Sint-Thomas in het conflict rond de bedelorden, vooral p. 102-114 Thomas weet zich de erfgenaam van de herhaalde renaissances van het monastieke leven, die zich alle beroepen op de vita apostolica. Vgl. J.-P. Torrell,. Magister.. Vgl. J.-P. Torrell,. Magister Thomas. Leben und Werk des Thomas von Aquin, Herder 1998 (originele Franse titel: Initiation à Saint Thomas d’Aquin. La personne et son oeuvre), p. 108 Maar hij heeft in de interpretatie van de vita apostolica - uit de ervaring van de bedelorden afkomstig - een belangrijke nieuwe stap gezet, die praktisch werkzaam is tot in de huidige monastieke traditie toe, maar waarover nog weinig gereflecteerd is. Allen hebben zich voor de vita apostolica op de oerkerk beroepen; Augustinus, bijvoorbeeld, heeft zijn volledige regel uiteindelijk ontworpen vanuit Hand. 4, 32 (Hand. 4, 32) [[b:Hand. 4, 32]]: Zij waren één van hart en één van ziel. Vgl. A. Zumkeller in.. Vgl. A. Zumkeller in Balthasar, Die grossen Ordensregeln, op. cit., p. 150-157; over de plaats van de regel bij Augustinus zie G. Vigini, Agosto d’Ippona. L’avventura della grazia e della carità, Cinisello Balsamo 1988, p. 91-109. Aan dit wezenlijk voorbeeld voegt Thomas van Aquino de zendingsrede van Jezus aan de apostelen toe (Mt. 10, 5-15) [b:Mt. 10, 5-15]. De echte vita apostolica is die welke de aanwijzingen uit Hand. 4 en Mat. 10 volgt: “Het apostolische leven bestond daarin, dat de apostelen, nadat ze alles hadden achtergelaten, door de wereld trokken, waarin ze het evangelie verkondigden en predikten, zoals blijkt uit Mat. 10, waarin hun een regel wordt opgelegd.” Contra impungnantes Dei.. Contra impungnantes Dei cultum et religionem 4, cit. bij J.-P. Torrell,. Magister Thomas. Leben und Werk des Thomas von Aquin, Herder 1998, p. 109. Mat. 10 verschijnt nu rechtstreeks als ordesregel of, beter gezegd, de levens- en zendingsregel die de Heer aan de apostelen heeft gegeven, is zelf de blijvende regel van het apostolische leven, die de Kerk altijd nodig heeft. Vanuit deze regel wordt de nieuwe evangelisatiebeweging gerechtvaardigd.

De Parijse strijd tussen de wereldlijke clerus en de vertegenwoordigers van de nieuwe bewegingen, waarin deze teksten ontstonden, is van blijvende betekenis. Een verengde en verarmde visie op de Kerk, die de lokaalkerkelijke structuur absoluut maakte, kon de nieuwe verkondigers niet dulden, die van hun kant noodzakelijkerwijze hun ruggesteun vonden bij de dragers van een universeelkerkelijk ambt, bij de paus als garant van de missionaire zending en van de opbouw van de ene Kerk. Zo was het logisch dat van hieruit de grote nieuwe impuls kwam voor de ontwikkeling van de primaatsleer, die daarbij - over alle historisch bepaalde nuances heen - vanuit zijn apostolische wortel nieuw begrepen werd. Over de samenhang tussen het.. Over de samenhang tussen het conflict rond de bedelorden en de primaatsleer zie mijn boek Das neue volk Gottes, Düsseldorf 1969, p. 49-71 (oorspronkelijk gepubliceerd in Theologie in Geschichte und Gegenwart, FS Schmaus, 1957); zie ook Y Congar, “Aspects ecclésiologiques de la querelle entre mendiants et séculiers dans la seconde moitié du XIIIe siècle”, in: AHD 28(1961), p. 35- 151.

Daar het hier niet over kerkgeschiedenis gaat, maar over het inzicht in de levensvormen van de Kerk, zal ik de nieuwe evangelisatiebewegingen in de zestiende eeuw alleen maar kort vermelden. Daaronder bekleden de jezuïeten een bijzondere plaats: zij nemen nu ook de wereldwijde missie in het nieuw ontdekte Amerika, in Afrika en Azië op, waarbij dominicanen en franciscanen, vanuit hun voortwerkende impuls, nauwelijks moesten onderdoen.

Tot slot zijn we allen vertrouwd met de nieuwe vloed van bewegingen die in de negentiende eeuw ontstaat. Nu worden streng missionaire congregaties in het leven geroepen, die van meet af aan niet zozeeer een innerlijke vernieuwing als wel missionaire activiteit in door het christendom nauwelijks bereikte continenten beogen. In zoverre wordt hier het conflict met de lokaalkerkelijke ordening zoveel mogelijk vermeden; er ontstaat een vruchtbare samenwerking waaruit ook de historische plaatselijke Kerken nieuwe kracht ontvangen, omdat de impuls voor de verbreiding van het Evangelie en voor de dienst van de liefde hen van binnen uit bezielt. Hier komt nu met grote kracht een element te voorschijn, dat bij de bewegingen tot dan toe geenszins ontbrak, maar toch makkelijk over het hoofd kan worden gezien: de apostolische beweging van de negentiende eeuw is vooral ook een vrouwenbeweging geweest, waarin een sterker accent op de caritas lag, op de zorg voor de lijdenden en de armen. We weten wat de nieuwe vrouwengemeenschappen voor de ziekenhuizen en de verzorging van noodlijdenden en armen betekend hebben en nog betekenen. Maar ook scholen en opvoeding staan centraal, zodat in de verbinding van onderwijs, opvoeding en liefde de hele breedte van de evangeliedienst aanwezig was. Als men vanuit de negentiende eeuw achteruitkijkt, ziet men dat vrouwen steeds een wezenlijk medebepalend element vormden van de apostolische bewegingen. Laten we maar denken aan de stoutmoedige vrouwen uit de zestiende eeuw als Maria Ward of Teresia van Avila, aan vrouwenfiguren uit de middeleeuwen als Hildegard von Bingen en Catharina van Siena, aan de vrouwen in de omgeving van de heilige Bonifatius, aan de zusters van de kerkvaders en tenslotte aan de vrouwen uit de Paulusbrieven en uit de kring rond Jezus. Die vrouwen waren geen bisschoppen of priesters, maar wel mededraagsters van het apostolische leven en zijn universele opdracht.