Parochieleiding en een pauselijke voetnoot

Uit het postsynodale document " Querida Amazonia [7584]" (QA) blijkt vooral dat de celibaatsverplichting voor katholieke priesters in stand wordt gehouden. Andere relevante impulsen van dat woord van de paus hebben daarom tot nu toe wellicht minder aandacht getrokken. Michael Böhnke, professor in de systematische theologie, wijst op een van de prestigieuze "internetportalen van de katholieke kerk in Duitsland":

"Paus Franciscus in een voetnoot (nr. 136) Querida Amazonia [[7584|94]] bij canon 517 § 2 CIC 1983 [30|517]". In dit verband sprak hij over leken als parochieleiders en herinnerde hij ons er ook aan dat parochieleiders (m/v) permanent benoemd moeten worden, publiekelijk erkend moeten worden en de juiste bevoegdheden moeten krijgen.

Hier wordt gesproken over leken als dragers van macht, over parochieel leiderschap door leken, over c. 517 § 2 [30|517] als 'oplossing' op de lange termijn, en over een synodale kerk met Amazone-kenmerken ... dat leken een ambt met gezag voor sacramentele actie en leiderschap kan worden gegeven. Met andere woorden, hij heeft een klerikaal monopolie gebroken."

Leken als parochieleiders? Ze zouden duidelijk van pas komen voor sommige bisschoppen in Duitsland. Maar juist zo'n "theologie met bezorgdheid" zet aan het denken. ...het maakt dat je beter wilt lezen.

Een vervormde voetnoot
De eerste verrassing staat in voetnoot 136 van QA [7584|94]. Daarin staat:

"De bisschop kan, bij gebrek aan priesters, "een diaken of een andere persoon die de wijding niet heeft ontvangen, of een gemeenschap van personen, betrekken bij de uitoefening van de pastorale zorg van een parochie" (Wetboek van Canoniek Recht, 517 § 2) [30|517].

In vergelijking met de geciteerde CIC-paragraaf is het echter opvallend dat de voetnoot het einde van de zin weglaat. In de CIC staat dat de diocesane bisschop onder de beschreven voorwaarden ook "een priester moet aanstellen die, begiftigd met de bevoegdheden en het gezag van een parochiepriester, de pastorale zorg zal leiden". In de verwijzing naar QA [7584] wordt daarom de verklaring van het doel van de CIC - de leiding van de pastorale parochie door een gewijde priester - eenvoudigweg onderdrukt.

De conclusie van de hoogleraar-deskundige wordt dan onacceptabel. Hij stelt dat de paus met deze zinnen de "parochiële leiding door leken" heeft gedoopt en "een klerikaal monopolie heeft gekraakt". Met zijn conclusie gaat de ordinarius voor systematische theologie helaas voorbij aan de theologische basis voor leiderschapsverantwoordelijkheid in de Kerk.

Voor hen is de ondersteunende kracht van het leiderschap sacramenteel en genadevol gebaseerd op het sacrament van de Wijding. Het document QA [7584] zelf spreekt daar kort over: Door zijn ontvangst zou de kandidaat zich conformeren aan Christus en uitgerust zijn met geestelijke kracht (nr. 87) [7584|87]. Volgens het geloof van de Kerk is deze kracht het product van EXOUSIA, die de Opgestane aan de Elf verkondigt (Mt. 28, 18) [b:Mt. 28, 18]; het is het beginpunt en de begiftiging van de zending die de Heer aan elk van de apostelen toekent en die zij aan hun opvolgers meedelen.

Deze EXOUSIA moet echter zorgvuldig worden onderscheiden van de kerkelijke handelingsbekwaamheid die niet gebaseerd is op het sacrament van de Wijding. QA [7584] spreekt meerdere malen over "bevoegdheden", die de basis kunnen vormen voor "ambten". Een dergelijk gezag betekent een opdracht tot orde-aanwijzingen die een maatschappelijk lichaam zichzelf geeft - vergelijkbaar met het ambtenarenrecht. De Kerk realiseert ze in de "missio canonica" of andere vormen van "missio".

De aldus totaal verschillende verankeringen en kwaliteiten van de kerkelijke "macht" worden weliswaar niet benadrukt in het document QA [7584], maar ze worden ook niet ontkend. Slechts snelle lezing negeert ze volledig bij het overwegen van "macht". Maar nu al moet de kennissocioloog bezwaar maken tegen een dergelijke onnauwkeurigheid: Hier wordt de ene zintuiglijke notie, die in de Christusrelatie sacramenteel is gegrondvest, op ongepaste wijze vermengd met de andere zintuiglijke notie, zoals die door de Kerk door haar eigen macht in haar wet wordt bepaald.

Tot zover de kritiek op de voorstel van de professor. Het is niet houdbaar. Reeds de wijze van uitdrukken ("klerikaal monopolie") plaats hem in de kerkpolitiek hoek. Het ontwerp van de QA [7584] moet echter ook worden onderzocht. De vervormde voetnoot 136 [7584|94] doet de oren spitsen. Het maakt het noodzakelijk om de argumenten die niet-gewijde parochieleiders postuleren na te gaan.

Naar de theologische grondslag van het priesterambt
QA [7584] vermeldt kort "wat de priester op een speciale manier toekomt, wat niet kan worden gedelegeerd". Deze gave is dan gerelateerd aan het "sacrament van de wijding... dat hem gelijk maakt aan Christus de priester." Een ontwikkeling van "conformatie" is weggelaten; het dient om te bevestigen dat alleen de priester gekwalificeerd is "om de Eucharistie voor te zitten". Later wordt deze bevoegdheid aangevuld met die van het Sacrament van de Boetedoening.

De tekst van QA [7584] verandert dan snel van perspectief. Het gaat niet meer over de ontologische conformatie van de gewijde, maar verblindt ons voor zijn of haar tastbare actie, het toedienen van de sacramenten. Hij kiest dus voor een empirisch perspectief, maar verwaarloost op die manier de geestelijke en genade implicaties van de bediening van de verlossing. Wie hen uitsluit, kan ongetwijfeld snel voorstellen doen voor de reorganisatie op het terrein van de pastorale activiteiten. Maar pragmatici zullen op een gegeven moment op de vraag stuiten: Waarom zijn het sacrament van de Boetedoening en de Eucharistie voorbehouden aan priesters? Of - om het probleem polemisch te verergeren: Wat gebeurde er toen de bisschop de kandidaat voor de wijding de handen heeft opgelegd? Gaf hij hem alleen het recht om de Eucharistie en het Sacrament van de Boetedoening voor te zitten? Was de liturgie slechts een plechtige "professionele vrijspraak" van de toekomstige "gezel" - of had de ontvangst van het Wijdings-Sacrament ook een genade-effect boven een formele juridische procedure?

Zoals bekend leert de theologie dat de geloofsovertuiging ook terug te vinden is in de gebeden liturgische teksten ("Lex orandi - lex credendi: de wet van het gebed is de wet van het geloof"). Zo verklaart de liturgie van het Wijdings-Sacrament het priesterambt. De prefatie bij de wijding zegt op de eerste plaats dat de Vader die "in de kracht van de Heilige Geest" zijn "Zoon Jezus Christus tot Dienaar" kiest, en verwijst vervolgens naar hen die "door handoplegging deelnemen aan zijn heilig Ambt". Dit wordt bewerkstelligd door de gave van de Geest die, volgens de gebeden die worden uitgesproken, de gewijde persoon op een specifieke manier aan Christus bindt.

Al het oudste wijdingsritueel dat ons is overgeleverd, de Traditio Apostolica [1159] - het gaat terug tot Hippolytus van Rome († 235) - benoemt deze kracht van de Heilige Geest in de begeleidende rubrieken die het gebaar van de bisschoppelijke handoplegging vergezellen. In haar consecratiegebed staat: "Zie op hem Uw dienaar en geef hem een aandeel in de Geest van genade en raadgeving van het presbyterium (priesterschap), zodat hij uw volk kan ondersteunen en met een zuiver hart kan leiden".

Meer nog dan in de Romeinse traditie ziet de Oosterse Kerk in de gave van de Geest het centrum en de beslissende werking van de Wijding. Dit wordt in de eerste plaats bewezen door verschillende Griekse kerkvaders die de apostolische zending en dienstbaarheid toeschrijven aan de zending van de Geest. Vergelijkbare voorbeelden zijn de martelaar Irenaeus van Lyon (+ rond 202), Athanasius († 373), Johannes Chrysostom († 407) of Cyril van Alexandrië († 444). Maar laten we in plaats van ze hier te citeren, even stilstaan bij de hoge rang die ze hechten aan de bijzondere gave van de Heilige Geest voor het priesterambt.

Vaticaan II
Wie naar het kleine begin van de Kerk in een verborgen hoekje van de aarde kijkt, kan verbaasd zijn over de robuuste duur en de wereldwijde verspreiding ervan. Maar hij is niet verbaasd over de veranderende vorm van het Wijdingssacrament doorheen verschillende tijdperken en culturele invloeden. De Heer zelf voorspelde ons dat we Gods Geest nodig hadden, zodat Hij ons "in de volle waarheid zou leiden" (Joh. 16, 13) [b:Joh. 16, 13].

Voor onze tijd interpreteerde Vaticaan II zijn Bijbelse basis en gaf ons theologisch betrouwbare contouren van de bediening.

"Omdat de taak van de priesters nauw verbonden is met de bisschoppenambt, deelt deze taak in het gezag, waarmee Christus zelf zijn Lichaam doet groeien, heiligt en bestuurt. Daarom veronderstelt het priesterschap ... maar het wordt gegeven door dat speciale sacrament, dat aan de priesters krachtens de zalving van de Heilige Geest een bijzonder merkteken schenkt en hen zo gelijkvormig maakt aan Christus-Priester, zodat zij kunnen handelen in naam van Christus, die het Hoofd is." Tot de deelnemers aan de Synode van het Armeens-katholieke Patriarchaat [[7004|(2)]]

In de centrale tekst wordt het fundament van het geloof van het priesterambt omcirkeld. Het werd gelegd toen de kandidaat het sacrament van de wijding ontving. Dan verankert deze passage alle priesterlijke activiteit in de enige wortel die het mogelijk maakt: Christus is de echte priester. Zo verzekert het katholieke geloof het volk van God dat het niet langer de bedienaar is, maar Christus zelf die de uitvoerder is van de heilsgeschiedenis. Hij is zeker de echte Auctor ministerii. Dit feit mag niet over het hoofd worden gezien bij alle speculaties over de Kerkstructuur. Anders zal de waarheid in de Kerk worden verdoezeld dat alleen Christus vruchtbaarheid geeft aan al haar werk. Het decreet [704] ziet dan de relatie met Christus in een "bijzondere merkteken van de zalving met de Heilige Geest"; dit maakt de gewijde personen "priesters conform aan Christus, zodat zij kunnen handelen in de persoon van Christus het Hoofd".

St. Augustinus noemt de gave van genade aldus overgebracht met een uitdrukking uit de militaire taal "SPHRAGIS" - een zegel van saamhorigheid, gebaseerd op de schenking van de Wijding. Als effectief teken van verlossing ontstaat door het Sacrament een kenmerkende relatie met Christus, die - "niet alleen in de mate maar ook in de essentie" Lumen Gentium [[617|10]] - zich onderscheidt van de relatie met Christus van de overige gedoopten. In zo'n gave ligt de specifieke kwaliteit van de priester.

De hier geciteerde conciliaire definitie van de priester begint dus verrassend genoeg niet met zijn individuele activiteiten. Het priesterbestaan beperkt zich niet tot het voorzitten van de Eucharistieviering. Het wordt op vele manieren weerspiegeld. Wie de bediening wil erkennen, moet theologisch zijn empirisch tastbare buitenkant bevragen en met geloof doordringen. Dan wordt in de niet-specifieke "handelen in de Persoon Christus" waarschijnlijk de beste uitdrukking aan hem aangeboden om het priesterambt te vatten. Toegegeven, deze zinswending gaat niet voorbij aan het werkterrein van de priester. Maar het beschrijft het alleen in algemene termen. Want het zijn niet de individuele activiteiten die de identiteit van de priester vormen. Deze identiteit is veeleer gebaseerd op het "zijn" van de priester, op de kenmerkende relatie met Christus die door de Geest wordt bewerkt. Alleen deze verankering geeft het priesterambt zijn eigenheid.

Van het drievoudige ambt
Het raster van de sociologie doet dus alleen recht aan de oppervlakte van het priesterambt. Het is niet opgenomen in de huidige vacature-advertenties van het arbeidsbureau; het past niet in de krantenrubriek "werkgelegenheid". En ook al verleidt een empirische horizon tot het vestigen van een van de representatieve priesterlijke activiteiten, de parochieleider, als kerkelijke munus - God's heilswerk is gesloten voor de categorieën de de samenleving geeft.

Het is niet alleen een twijfelachtige profanatie van het kerkelijk ambt dat een tegenspraak is met de idee om leken te gebruiken om parochies te leiden. Bovendien wordt dit voorstel ongeldig als de geestelijke afhankelijkheid van de drie activiteiten van elkaar wordt erkend. De munera docendi, sanctificandi, regendi hebben weliswaar ieder hun eigen vormen van expressie, maar zijn geenszins op zich staand. Ze zijn theologisch zo onafscheidelijk van elkaar afhankelijk, dat ze in afzondering hun spirituele effectiviteit verliezen. Een korte tussenopmerking toont de samenhang.

Het doet denken dat onze geloofstraditie sinds Justinus de Martelaar (+165) aandacht heeft voor de onderlinge afhankelijkheid van de drie bedieningen. Bij hem vinden we de theologumenon van de "munus triplex Christi", die later door de Reformatoren, door M.J. Scheben en door Vaticaan II werd overgenomen. In deze uitdrukking is er niet alleen de onafscheidelijkheid van de drie ambten. De aanduiding van hun specifieke verankering in Christus herinnert ons aan het sacrament van de Wijding en bevestigt onze gedachtegang.

De band van de munera is in ieder geval duidelijk: de "bediening van het woord" bereidt voor op de viering van de sacramenten. De "tekenen van geloof" veronderstellen dat dit geloof door de verkondiging is gewekt. Beide bedieningen zijn zo afhankelijk van elkaar dat theologen het sacrament een "tot teken geworden woord" hebben genoemd. Bij de uitvoering van beide bedieningen dient de priester om de gemeenschap te bevestigen. Sacramenten en verkondiging zijn dus de hoekstenen van de munus regendi. Niet klerikale overdrijving bindt de dienst van het leidinggeven aan het sacrament van de Wijding. Wie Vaticanum II als theologische instructie aanvaardt, kan daar lezen: Net als bij de bedieningen van de prediking en het toedienen van de sacramenten krijgt de priester "een geestelijk gezag dat voor de opbouw wordt gegeven" Presbyterorum Ordinis [[704|6]].

Bijzonder nuttig in de geciteerde passage zijn twee verwijzingen naar 2 Korintiërs. (2 Kor. 10, 8 v) [[b:2 Kor. 10, 8 v]] (2 Kor. 13, 10) [[b:2 Kor. 13, 10]] Daarin dringt Paulus aan op zijn gezag, dat hem door de Heer is gegeven. Hij beweert een munus regendi, en met EXOUSIA neemt hij de term op die de Heer tegen de Elf gebruikte voordat Hij naar het huis van de Vader ging. Maar Paulus krijgt dit geschenk niet als managementfaculteit, laat staan als disciplinaire bevoegdheid. Het wordt hem door God gegeven als OIKODOME - een term die veel verder gaat dan organisatorische verantwoordelijkheid. Het heeft een diepere heils-historische betekenis; het gaat om de uitvoering van Gods heilsplan (Ef. 1, 10) [b:Ef. 1, 10] en de realisatie van het tot dan toe verborgen mysterie van God (Ef. 3, 9) [b:Ef. 3, 9].

Het is zeker te betreuren dat priesters in hun zwakheid steeds weer achterblijven bij deze hoge theologische standaard. Dan willen zelfs goede Christenen "het klerikale monopolie doorbreken". Maar wie garandeert dat niet-gewijde vertegenwoordigers - eenmaal benoemd - geen misbruik maken van hun bevoegdheid?

Godvergetenheid
Zoals in het begin opgemerkt, staat het canoniek recht [30] erop: de pastorale verbintenis van leken in een parochie moet worden voorgezeten door een "priester ... met de bevoegdheden en het gezag van een pastoor". Dit is in geen geval klerikale arrogantie. Het is eerder een waarschuwing tegen vals kerkelijk gedrag. De kerkelijke orde kan niet één van haar drie centrale activiteiten - de leiderschapsdienst - op eigen gezag weggeven. Het heeft zijn formele verbinding met God nodig - niet inclusief maar expressis verbis. Anders zou de Kerk zichzelf verder seculariseren en zou ze zelf nog steeds bijdragen aan de beruchte en betreurde moderne "Godvergetenheid" (Paus Benedictus XVI) Vrede is een gave van God en een opdracht voor de mensen [[4818|3-4]]