Onthulling van het monument ter nagedachtenis van Paus Pius XII

Wij als eerste zijn hierover zeer verheugd; Wij vóór allen, omdat Ons de overweldigende bestemming is toegevallen Paus Pius XII op te volgen op de Stoel van Sint Petrus, waarop gedurende een twintigtal jaren zijn grote figuur zetelde, groot als mens, groot als Paus. Wij vóór allen, zeiden Wij, omdat Wij de erfenis van Pius XII die door zijn onmiddellijke opvolger en Onze directe voorganger Paus Johannes XXIII werd bewaard en verrijkt, in ontvangst mochten nemen. Wij kennen het gewicht en de waarde daarvan en Wij wensen niets liever dan, door middel van een waardig monument, openlijk getuigenis af te leggen van de grote verdiensten die deze nalatenschap had voor de tijd waarin zij ontstond en nog zal hebben voor de tijd die voor ons ligt.

Wij vooral zijn verheugd omdat Wij gedurende vele jaren de eer en het geluk genoten hem onze dagelijkse, nederige maar getrouwe diensten te betonen. Wij mochten ons verheugen in zijn vertrouwen en genegenheid; wij waren bewonderd getuige van de toewijding waarmede hij zich gaf aan zijn apostolisch ambt, van zijn zachtmoedigheid die niettemin standvastigheid was; hij maakte ons vaak deelgenoot van zijn overpeinzingen; Wij kenden zijn onberispelijke vroomheid die evenwel niet overdreef in uiterlijke vormen maar veeleer gericht was op het innerlijke; getuige waren Wij ook van zijn scherp verstand, zijn levendige geest, zijn uitzonderlijk geheugen, de bewonderenswaardige beweeglijkheid van zijn geest, zijn enorme werkkracht ondanks zijn fragile gestalte en tere gezondheid; Wij waren getuige van zijn zeldzaam vermogen om het kleine op te merken en tegelijkertijd de grote dingen aandachtig in het oog te houden; Wij kenden zijn nauwgezet en tegelijk onverschrokken verantwoordelijkheidsgevoel ten opzichte van alle zaken die onder zijn aandacht gebracht werden maar ook zijn liefde voor studie en wetenschap, zijn ijver om zijn geest te verrijken onder leiding van het opperste licht van Gods wil, dit alles in een uiterste eerbied voor zijn apostolische opdracht, in een diepe liefde voor de Kerk, in een oprecht streven om de moeilijke, steile, in het begin onvindbare, maar later onmiskenbare, duidelijke en daarom onbuigzame lijn van zijn heilige plicht, te volgen.

Wij zouden in deze geest nog door kunnen gaan, maar dit is niet het ogenblik om een biografie te schrijven of een apologie te houden voor een paus van zulk formaat. Wij kunnen alleen maar zeggen dat Wij gelukkig zijn op dit moment nu aan de majestueuze en indrukwekkende figuur van Paus Pius XII in brons gestalte is gegeven door de bekwame en kunstzinnige beeldhouwer Messina. Wij zijn voldaan omdat het Ons voorkomt dat dit monument niet is een pronkstuk van ijdele praal maar een symbool van liefde, schoonheid en geschiedenis, dat het niet slechts een aanvulling betekent van het décor van deze Basiliek maar dat er een licht van uit gaat in welks stralen het goed toeven is omdat men er troost en kracht ontvangt, omdat er wijsheid en menselijke goedheid in liggen besloten. Voor onze generatie, die hem heeft gekend, die hem thans ziet verdwijnen in het verleden, die tezamen met klanken van hulde en weemoed ook stemmen van kritiek en zelfs van onrechtvaardige beschuldigingen verneemt, zal het vertoeven voor deze waardige en dramatische figuur aanleiding zijn tot het ervaren van een natuurlijk en gerechtvaardigd gevoelens van dankbare herinnering. Inderdaad roept dit beeld onmiddellijk in ons de vraag op: Wie was hij, hoe was zijn leven? Wij moeten ons dan in herinnering roepen een priesterleven dat zuiver, vroom, streng en arbeidzaam was, vaak ziekelijk, gericht op studie, op gebed, op de dienst van de Kerk. Wij moeten ons herinneren hoe het verloop was van dit leven: Hij was Romein (sedert Innocentius XIII, dat is gedurende meer dan twee eeuwen, had Rome pausen van andere oorsprong); een ijverig priester; professor aan de Apollinare; verbonden aan het Staatssecretariaat werd hij secretaris voor de Codificatie van het Kerkelijk Recht [2620] (de gehele Codex ging door zijn handen); vervolgens nuntius in Beieren en Duitsland, waar hij waardevolle concordaten sloot; hij was Staatssecretaris gedurende negen jaren en als zodanig hogelijk gewaardeerd door Paus Pius XI, om tenslotte van maart 1939 tot oktober 1958 als Paus de Kerk te dienen.

En zijn werken? Op de eerste plaats stond, zoals gezegd, zijn leraarsambt dat hij gestalte gaf in woord, geschrift en daad. In een reeks van twintig delen zijn de toespraken verzameld die hij gedurende zijn Pontificaat heeft gehouden, alle zorgvuldig en met liefde door hemzelf voorbereid; hij gaf een veertigtal encyclieken uit, waaronder enkele van grote betekenis; het lopende Oecumenisch Concilie maakt er een dankbaar gebruik van; het aantal Apostolische Contituties beloopt enkele honderden, noemen er één van: de Bulle van de Dogmaverklaring van de Tenhemelopneming van Maria [42]. Geen Paus heeft zoveel gesproken, zoveel geschreven. De leerstellige werken van Paus Pius XII hebben het culturele erfdeel van de Kerk in grote mate verrijkt. En zijn activiteiten? Die kan men zich het beste herinneren die zich afspeelden tijdens de ambtsperiode van Paus Pius XII: het tijdperk der nationaal socialisten, de oorlog, de na-oorlogse tijd. Dan wordt onze herinnering tot erkenning, ja tot erkentelijkheid.

Staande voor deze afbeelding waarin zich niets van de zorgen en het leed van de oorlog schijnt te weerspiegelen, moeten wij erkennen dat de titel: Defensor civitatis, welke de bevolking van Rome hem op de 4e juni 1944, de dag der bevrijding meende te moeten verlenen, hem waarlijk toekomt. Immers, het feit dat Rome, met uitzondering van de schade die toegebracht werd aan enkele buitenwijken, voor verwoesting op grote schaal gespaard werd, dat dankt het op de allereerste plaats aan deze Paus. Dit kan, dit mag men nooit vergeten. De herinnering aan hem is dierbaar en heilig voor allen die deze stad vereren en liefhebben, voor allen die zich er thuis voelen en er dankbare herinneringen aan bewaren. Met dit monument betuigen wij de dank die wij hem verschuldigd zijn, het is een billijk eerbetoon aan zijn nagedachtenis. Maar de verdediging van Rome is niet de enige verdienste die de publieke opinie heeft te erkennen in het wijze en moedige beleid van Pius XII. Zoveel en zo nadrukkelijk mogelijk, als de omstandigheden die hij nauwkeurig en uiterst gewetensvol afwoog, dit toelieten, stelde hij zich met woord en daad op de bres voor de verkondiging van de wetten der gerechtigheid, voor de verdediging der zwakken, voor hulp aan de lijdenden, om erger kwaad te voorkomen, om de weg naar de vrede te effenen. Het onnoemlijke, onmetelijke leed dat de mensheid heeft getroffen, kan en mag men niet wijten aan egoïsme, aan gebrek aan belangstelling, aan lafheid van de Paus. Wie het tegendeel volhoudt, beledigt de waarheid en de gerechtigheid. Mogen al de resultaten van zijn studies, inspanningen, gebeden, menslievende initiatieven en activiteiten ten behoeve van de vrede niet beantwoord hebben aan zijn vurige wensen en aan de verwachtingen van anderen, zijn hart maakte het gehele drama van ongerechtigheid, ellende en bloed waaraan de wereld, gevangen in de greep van het totalitarisme en de onderdrukking, ten prooi was, tot het zijne.

Hij was bij uitstek de Paus van de vrede, van de rechten van de mens, van de geordende en broederlijke samenleving der volken en der maatschappelijke klassen. Zijn opvolger Paus Joannes XXIII heeft hiervan getuigd door aan de geschriften van Pius XII de kern te ontlenen van de leer die zijn twee encyclieken Mater et Magistra [90] en Pacem in Terris [53] zo beroemd heeft gemaakt. Hij was ook een vriend van onze tijd; hij was het die de dialoog met alle vormen van het moderne leven systematisch op gang heeft gebracht, daarbij de oplossing der problemen zoekend in de leer van de goedheid en de waarheid van het Evangelie.

Ons hem te herinneren is liefde; hem te erkennen is rechtvaardigheid.Zijn leer en zijn voorbeeld moge ons een troost en bemoediging zijn, wij weten dat hij ons in de gemeenschap der Heiligen nabij is als vriend, als leermeester, als vader.