De historische waarheid over Luther voedt de dialoog voor de eenheid

Aan mijn eerbiedwaardige broeder Johannes kardinaal Willebrands, voorzitter van het Secretariaat voor de eenheid der Christenen

Op 10 november 1983 is het 500 jaar geleden dat doctor Maarten Luther uit Eisleben werd geboren. Vele Christenen, in het bijzonder zij die het evangelisch-lutherse geloof belijden, herdenken naar aanleiding hiervan die theoloog, die op de drempel van de nieuwe tijd essentieel heeft bijgedragen aan de diepgaande veranderingen van de kerkelijke en seculiere werkelijkheid van het avondland. Onze wereld ondervindt ook vandaag nog zijn grote invloed op de geschiedenis.

Voor de katholieke kerk is met de naam Maarten Luther door de eeuwen heen de herinnering verbonden aan een smartelijke tijd, bovenal echter het besef dat toen grote kerkelijke scheuringen zijn begonnen. De 500ste geboortedag van Maarten Luther behoort ons daarom een aanleiding te zijn om in waarachtigheid en christelijke liefde na te denken over de historisch zo ingrijpende gebeurtenissen van de reformatietijd. Juist vanuit distantie in de tijd laten historische voorvallen zich dikwijls beter duiden en beschrijven.

Hooggeplaatste persoonlijkheden en instellingen binnen de lutherse Christenheid hebben zich ervoor uitgesproken aan het Luther-gedenkjaar in echt oecumenische geest gestalte te geven en Maarten Luther in het bijzonder op een wijze aan het woord te laten komen die gunstig zou zijn voor de eenheid van de Christenen. Ik begroet deze intentie en bespeur daarin een broederlijke uitnodiging om gezamenlijk te streven naar zowel een diepgaander en volkomener beeld van de historische gebeurtenissen alsook naar een kritische confrontatie met het gevarieerde erfdeel van Luther.

Inderdaad hebben de wetenschappelijke inspanningen van zowel evangelische als katholieke onderzoekers, die in hun resultaten inmiddels vergaand overeenstemmen, tot een vollediger en gedifferentieerder beeld geleid van de persoonlijkheid van Luther, alsook van het gecompliceerde vlechtwerk van de historische feitelijkheden in maatschappij, politiek en kerk van de eerste helft van de 16de eeuw. Daarbij is overtuigend aan het licht getreden de diepe religiositeit van Luther, die werd gedreven door brandende hartstocht voor de vraag naar het eeuwige heil. Evenwel is ook duidelijk geworden dat het verbreken van de kerkelijke eenheid zich niet alleen laat herleiden tot onbegrip van de zijde van de herders van de katholieke kerk en ook niet alleen tot tekort schietend begrip van het ware katholicisme aan de zijde van Luther, hoezeer een en ander ook een rol kan hebben gespeeld. De beslissingen waarom het ging, waren ingrijpender. Bij de strijd om-de verhouding tussen geloof en overlevering waren fundamentele problemen van de juiste uitlegging en toe-eigening van het christelijk geloof aan de orde, waarvan de kerkscheurende uitwerking niet kan worden overwonnen door enkel historisch begrip.

Zo is met het oog op Maarten Luther en bij het streven naar het weer tot stand brengen van eenheid een tweevoudige inspanning nodig. In de eerste plaats is de voortgang van zorgvuldige historische arbeid belangrijk. Het gaat erom door onvooringenomen, alleen door het streven naar waarheid geleide onderzoek, een juist beeld te verkrijgen van de hervormer alsook van het hele tijdperk van de hervorming en de toen werkzame personen. Waar schuld is, moet zij worden erkend, om het even welke zijde het betreft; waar polemiek de visie heeft vertekend, moet zij worden gecorrigeerd, wederom onafhankelijk ervan om welke zijde het gaat. Daarbij kan het niet onze bedoeling zijn onszelf tot rechters over de geschiedenis op te werpen, maar het doel mag enkel zijn beter te leren kennen en daardoor de waarheid beter recht te doen. Slechts in zo'n houding die zich zonder voorbehoud onderwerpt aan de loutering door de waarheid, kunnen wij tot een gemeenschappelijk begrip geraken van wat toen is gebeurd en zo ook tot nieuwe uitgangspunten komen voor het gesprek van vandaag.

Dit echter is het tweede dat nodig is: de historische opheldering die zich richt op het toenmalige in zijn doorwerkende betekenis, moet hand in hand gaan met de dialoog van het geloof waarin wij hier en nu naar eenheid zoeken. Dat vindt zijn hechte fundament in dat was ons overeenkomstig de evangelisch-lutherse belijdenisgeschriften ook na de scheiding verbindt: in het woord van de Schrift, in de geloofsbelijdenissen, in de concilies van de oude kerk. Ik vertrouw erop, zeer geachte mijnheer de kardinaal, dat het Secretariaat voor de eenheid onder uw leiding voortgaat met deze in Duitsland reeds voor het Tweede Vaticaans Concilie met grote ernst begonnen dialoog, in de geest die in overeenstemming is met de grondslagen daarvan: in de trouw aan het geschonken geloof die boetvaardigheid en bereidheid tot luisterend leren omvat.

In aanbiddende deemoed voor het geheimenis van de goddelijke voorzienigheid en eerbiedig en oplettend luisterend naar wat de Geest van God ons vandaag bij het gedenken van de gebeurtenissen van de hervormingstijd leert, zo streeft de kerk ernaar de grenzen van haar liefde verder te verleggen en op weg te gaan naar de eenheid van allen die als gedoopten de naam van Jezus Christus dragen. Ik begeleid het werk van uw secretariaat [d:91] en alle oecumenische inspanningen voor het grote doel van de eenheid van alle Christenen met mijn bijzondere gebed en zegen.

Vanuit het Vaticaan, 31 oktober 1983

Joannes Paulus PP. II