Het onuitputtelijk Kerstmysterie

Het onuitputtelijk Kerstmysterie gaat opnieuw verkondigd worden aan de mensen op aarde, die thans wellicht meer dan ooit hunkeren naar waarheid en zekerheid. Het geheimzinnige licht, dat in de heilige nacht uitstraalde vanuit de arme kribbe van Maria's Kind, en de engelenkoren met hun boodschap van vrede, die in de zielen herleven door de luister en de melodieën van de heilige eredienst, brengen aan de tegenwoordige mensheid, die door zoveel onvervulde verwachtingen werd ontgoocheld, opnieuw de goddelijke uitnodiging om in het mysterie van God de klaarheid en in Zijn liefde het leven te zoeken. Mogen alle mensen die hemelse uitnodiging aannemen en met het oprechte vertrouwen van de herders, aan wie het Kerstgeheim het eerst werd geopenbaard, tot elkander zeggen: „Laat ons gaan naar Bethlehem om te zien wat er gebeurd is, hetgeen de Heer ons heeft bekend gemaakt." (Lc. 2, 15) [b:Lc. 2, 15] Dan zou het tegenwoordige geslacht, gelijk de voorgaande geslachten, die èn de kwelling van het niet kennen der waarheid èn de angst om verschrikkelijke gebeurtenissen hebben doorgemaakt, terugkeren van de kribbe van de Verlosser om God te verheerlijken en te prijzen, omdat Christus ook van dit geslacht de enige redder is.

Moge daarom dit, beminde zonen en dochters, de Kerstwens zijn, die ons vaderhart, dat wel van bittere droefheid vervuld, maar toch niet terneergeslagen is, jegens u wil uiten in dit jaar, waarin dreigende stormen opnieuw de horizon van de vrede hebben verstoord. De mensen, die opnieuw verschrikt zijn en in de nacht zoeken naar een straal van licht en helderheid, om rust te vinden voor hun geest, die beklemd wordt door de diepe tegenstrijdigheden van deze eeuw, wijzen wij op de kribbe van God te Bethlehem, waaruit de voorspelling van de vaste hoop ons opnieuw als een echo tegenklinkt: "« Erunt prava in directa, et aspera in vias planas »" „de kronkelpaden zullen recht, de oneffen wegen effen worden" (Lc. 3, 3) [b:Lc. 3, 3].

Ongetwijfeld drukt op de mensheid van de twintigste eeuw de last van een scherpe tegenstrijdigheid, die haar als het ware in haar hoogmoed treft. Van de ene kant zien wij, dat de moderne mens, maker en getuige van de „tweede technische revolutie", de hoopvolle verwachting koestert een wereld te kunnen scheppen, die overvloeit van goederen en producten en die bevrijd is van armoede en onzekerheid. Van de andere kant leeft er de bittere werkelijkheid van de jarenlange strijd en verwoesting en de daaruit voortvloeiende vrees, in de laatste maanden nog verergerd, dat men zelfs geen bescheiden begin zal kunnen maken met een duurzame harmonie en herstel van de vrede. Er is dus iets niet in orde in het gehele systeem van het moderne leven, er moet een wezenlijke fout zijn, die het in de wortel aantast. Maar waar schuilt deze fout, hoe en door wie kan zij worden verbeterd? In één woord: zal de moderne mens er in slagen om allereerst in zijn binnenste de beangstigende. tegenstrijdigheid te overwinnen, waarvan hij de oorzaak en het slachtoffer is?

De Christenen hebben de overtuiging, dat zij haar kunnen overwinnen door sterk te blijven op het terrein van de natuur en van het geloof, en wel door middel van een moedige en tevens verstandige bezinning op de waarden in kwestie, allereerst op de innerlijke waarden. Hun werkelijkheidszin, die het ganse heelal omvat en de ondervinding van het verleden niet over het hoofd ziet, geeft hun de zekerheid, dat zij niet in ongunstiger omstandigheden verkeren dan hun voorouders, die eveneens door het geloof de tegenstrijdigheden van hun tijd innerlijk te boven wisten te komen. Zij zijn er van overtuigd, dat de huidige tegenstrijdigheid juist het bewijs levert van de diepe breuk tussen het leven en het christelijk geloof, en dat men vóór alles deze kwaal dient te genezen.

Daartegenover staat de mening van vele anderen, die, verbitterd door de tegenstrijdigheid, maar niet geneigd, het droombeeld van de menselijke almacht op te geven, ook die waarden zouden willen herzien, die zij niet in hun macht hebben en die buiten het bereik van de menselijke vrijheid liggen, zoals de godsdienst en het natuurrecht. In wezen menen en leren zij, dat de fundamentele tegenstrijdigheid van onze tijd door de mens zelf kan worden weggenomen zonder God en zonder godsdienst. Men kan, zo zeggen zij, die tegenstrijdigheid niet uitbannen, zolang de moderne mens, schepper en schepsel tevens van de eeuw der techniek, zijn nieuwe weg niet ten einde toe zal gaan. En, zo voegen zij er aan toe, de mens moet het begonnen werk, nl. de uitbreiding van zijn macht over het zijn, voortzetten, zonder zich beperkingen op te leggen en zonder te letten op de godsdienst en op de daaruit voortvloeiende visie op mens en wereld. In het halverwege blijven staan, d.w.z. in het zoeken naar enig compromis tussen godsdienst en technische mentaliteit, zien zij de fundamentele fout en de wortel van de hedendaagse tegenstrijdigheid. Met andere woorden, zij wijzen de hemelse uitnodiging af, die hen naar Bethlehem roept, de enige plaats, waar de mens kan leren, „wat er gebeurd is en wat de Heer ons heeft bekend gemaakt, namelijk onze algehele en objectieve werkelijkheid".

Maar de mens van de „tweede technische revolutie" kan Gods roep niet afwijzen zonder de tegenstrijdigheid en de gevolgen daarvan te verscherpen. De uitnodiging tot de waarheid en de belofte van de „vrede op aarde" gelden ook voor hem. In aanbidding neergebogen voor de kribbe van de God-mens, zal hij de gehele waarheid zien en dus ook de harmonie van zijn heelal. In de mensgeworden Zoon van God zal hij de waardigheid van de menselijke natuur begrijpen, maar ook haar grenzen. Hij zal inzien, dat de diepe zin van het menselijk leven en van de wereld niet steunt op berekende formules en wetten, maar op de vrije daad van de Schepper. Hij zal beseffen, dat hij dan pas echt „licht" en „leven" zal bezitten, wanneer hij de waarheid aanneemt als iets absoluuts, dat voor het eerst in zijn volheid schitterde in Bethlehem. Wij willen u nu spreken over dit drievoudige inzicht

De eerste stap naar de innerlijke overwinning op de hedendaagse tegenstrijdigheid ligt in de kennis en aanvaarding van de menselijke realiteit in heel haar omvang. Bij het veroveren van deze waarheid, waaraan het antieke denken zich met moeite waagde, gaat de gelovige sneller voort, omdat het geloof hem de weg baant door de vooroordelen en hindernissen te doen verdwijnen, zoals het wantrouwen van de scepticus of de kortademigheid van de rationalist, waardoor ieder voortschrijden naar het licht belemmerd wordt. Omdat zijn geest vrij is en openstaat voor iedere mogelijke grootheid, behoeft de Christen zich slechts neer te buigen voor de kribbe van Bethlehem om de waarheid te leren omtrent de menselijke natuur, die als in een zichtbare synthese ligt samengevat in de pasgeboren Zoon van God. De oorsprong, het wezen, de bestemming en de geschiedenis van de mens zijn verbonden met dat Kind, met het feit zelf van Zijn geboorte onder ons. Zijn schreien is als het ware het verhaal van onze geschiedenis, en als men deze niet kent, blijft de natuur van de mens een onoplosbaar raadsel.

Inderdaad, bij de kribbe van de Verlosser leert de gelovige de oorspronkelijke goedheid en kracht van de mens kennen, die door een onverdiende genade was gegeven in het geluk van het paradijs. Daar denkt hij echter ook na over zijn zwakheid, die voor het eerst tot uiting kwam in de zonde van de stamouders en die daarna de droevige erfenis is geworden, die hem bij bleef met de onophoudelijke stroom van nieuwe zonden bij heel zijn verdere tocht over een aarde, die als het ware zijn vijand was geworden.

Wanneer de Christen dieper nadenkt over zijn macht, dan weet hij, dat de mens zijn heerschappij over de dingen en de krachten van de natuur, ook weer door Gods genade, per se zou hebben uitgeoefend tot zegen en niet tot bedreiging van de menselijke samenleving. De geschiedenis van deze samenleving zou, wederom door Gods genade, hebben ingezet zonder druk van angst en ellende, maar in vrije krachtsontwikkeling, onder omstandigheden, die gunstig zouden geweest zijn voor de breedste en hoogste vooruitgang. Toch weet hij, die de pasgeboren Zoon Gods aanbidt, ook, dat de erfzonde en haar gevolgen de mens beroofd hebben niet van de heerschappij over de aarde, maar van de zekerheid bij de uitoefening er van. En hij weet eveneens, dat met het, verval, dat op de eerste zonde volgde, het vermogen en de bestemming van de mens om de geschiedenis te maken, niet verloren gingen, maar dat zijn weg zou worden gekenmerkt door een moeizaam voortgaan te midden van een mengeling van vertrouwen en ellende, van opgang en neergang, van leven en dood, van zekerheid en onzekerheid, tot aan de laatste beslissing voor de poorten van de eeuwigheid.

Bij de kribbe van de pasgeboren Zoon Gods ontdekt de gelovige niet alleen zijn verleden en de tegenwoordige toestand van zijn natuur, maar ook zijn nieuwe bestemming, die een werk is van oneindige liefde, en hij ontdekt ook, hoe hij de verloren adel kan terugwinnen. Want hij weet, dat in die kribbe de Zaligmaker, de God-mens ligt, zijn Verlosser, die onder de mensen kwam om de dodelijke wonden, door de zonde aan hun ziel toegebracht, te genezen, om de waardigheid van het kindschap Gods te herstellen en hun de genadekracht te schenken, waardoor zij, zo al niet altijd uiterlijk, tenminste innerlijk de algemene verwarring zouden overwinnen, die door de erfzonde was veroorzaakt en door de persoonlijke zonde nog was verergerd.

Ook deze innerlijke overwinning, waarvoor Gods genade onontbeerlijk is, bereikt de Christen door de kennis van de ware menselijke natuur, die door Christus is verlost, en van de waardigheid en de grenzen van deze natuur.

Ziet de Christen aan het werk; ziet, hoe hij deze kennis weet te benutten als de „waarheid, die de mensen vrijmaakt" (Joh. 8, 32) [[b:Joh. 8, 32]], en als een steun voor het leven, ook al maken moeilijke omstandigheden of het feit, dat hij sterfelijk is, een uiterlijke overwinning van de gevolgen der zonde onmogelijk. Een Christen, die in dezelfde omstandigheden verkeert, waardoor anderen vaak tot opstand komen tegen het leven zelf, zal van God niets vragen of verlangen, zonder het afhankelijk te maken van de absolute vrijheid en goedheid van de goddelijke wil. En terwijl hij het redelijk en rechtvaardig vindt, dat God niet verplicht is, de beste van alle werelden te scheppen, put hij troost in de gedachte, dat diezelfde God, als een liefdevolle vader, zich de maat van de genade en van de andere hulpmiddelen voor de mensen slechts laat voorschrijven door de oneindige heiligheid en rechtvaardigheid van zijn altijd liefdevolle wil, die verlangt, dat alle mensen hun eeuwig doel in vrijheid kunnen bereiken.

Hoe moet dan de gelovige staan tegenover de pijnlijke tegenstrijdigheid, die op de moderne wereld drukt en waarover wij zojuist hebben gesproken? Ofschoon hij in het gelukkig bezit is van al de factoren, die hem kunnen helpen om deze tegenstrijdigheid in zijn eigen binnenste te overwinnen, kan en mag hij er zich niet onttrekken aan de plicht, deze tegenstrijdigheid ook uiterlijk te helpen opheffen. De eerste plicht van de Christen zal dus zijn, de moderne mens het besef bij te brengen, dat hij de menselijke natuur niet mag beschouwen met een systematisch pessimisme en evenmin met een lichtvaardig optimisme, maar dat hij zich van de werkelijke maat van zijn kunnen bewust moet zijn. Hij zal bovendien trachten, zijn tijdgenoten van de „tweede technische revolutie" te doen begrijpen, dat zij, om de tegenstrijdigheid te overwinnen en haar zelfs in het geheel niet meer te voelen, het juk van de godsdienst niet hoeven af te schudden. Integendeel, juist de christelijke godsdienst beziet die tegenstrijdigheid in het licht, dat het ware van het valse weet te scheiden, en dat aan allen, die de beklemming er van voelen, de enige uitweg kan wijzen om er zonder schokken of schade door heen te komen.

Om deze plicht met een verlichte liefde te vervullen, is het goed, dat de Christen meer in het bijzonder weet, hoe de zogenaamde moderne mens, die allesbehalve realistisch is, denkt over de zonde. Want zij, die het idee van de erfzonde en van de persoonlijke zonden met de gevolgen er van niet in hun wereldbeschouwing dulden, maar van de andere kant toch in feite moeten erkennen, dat de mens ook in zedelijk opzicht geneigd is tot vallen, schrijven de kwade neigingen louter toe aan ziekelijkheid en aan functionele zwakheid, die in zich te genezen zijn. En, aldus bewezen zij, zodra men de wetten, waaraan de mens in zijn betrekkingen tot de omringende wereld en tot in het diepst van zijn ziel onderworpen is, volledig zal kennen, dan zal men er in slagen, de actuele defecten volledig te herstellen. Daarom, zo voegen zij er aan toe, moet men de dag afwachten, waarop uit de algehele kennis van het inwendig mechanisme van de mens een geneeskunde zal ontstaan, die zijn ziekelijke aanleg op zedelijk gebied kan genezen.

Gelijk het moderne beheersen van de uitwendige natuur, dat voortvloeit uit de diepere kennis van de natuurwetten, elke technische constructie mogelijk maakt, zo bestaat er ook geen grond, te twijfelen aan een zelfde succes bij het regelen van het zedelijk complex van de mens. Waarom immers, zo vragen zij zich af, zou alleen de mens de enige constructie blijven, die hopeloos verkeerd en onverbeterlijk is?

Reeds nu ondervindt men de betreurenswaardige gevolgen van deze vervalsing van de werkelijkheid. De algemeen betreurde wekelijkheid bij de opvoeding, de overdreven toegeeflijkheid tegenover de misdaad, het zwijgen over schuld, de afkeer van het idee straf, zelfs rechtvaardige straf, dit alles is het onmiddellijk gevolg van een opvatting van de mens, volgens welke alles in zich goed is en alle tekortkomingen, zo beweert men, voortkomen uit het feit, dat men de mens niet juist weet in te voegen in het raderwerk van de functies, waaraan hij en de wereld rondom hem onderworpen zijn.

Ditzelfde schema wordt door de voorstanders er van ook toegepast op de vraagstukken van het maatschappelijk leven. Bij de beangstigende problemen van de moderne democratie moet men, volgens hen, de schuld niet geven aan het geweten en het zedelijk bewustzijn van de mensen, maar aan hun ogenblikkelijke onmacht tot constructie. Deze onmacht is weer het gevolg van onwetendheid en van de weigering om ernstig rekening te houden met de goedheid, die tenslotte iedere mens bezit. Daarom, zo voegen zij er bij, zullen door een steeds diepere kennis van de natuurlijke normen, waardoor de mens en zijn wereld beheerst worden, de goede hoedanigheden van allen werkelijk tot hun recht komen en zullen gezag en verantwoordelijkheid verdeeld worden over velen, ja eigenlijk zelfs over allen. Hoe moet men desondanks staan tegenover de tekorten, die het maatschappelijk en het staatkundig leven vertonen, zoals het anonieme karakter van de macht, het opgaan van het individu in de massa, het wankele evenwicht tussen de krachten, die in de maatschappij aan het werk zijn? De voorstanders van het zogenaamde realisme beweren, dat men om deze nadelen op te heffen, slechts het beginsel van de persoonlijke verantwoordelijkheid en van het evenwicht van krachten hoeft in te schakelen in het quasi machinaal en louter functioneel geheel van het maatschappelijk leven. En zij herhalen: gelijk een meer uitgebreide kennis van de wetten en functies van de natuur buiten ons heeft geleid tot de stoutste prestaties op technisch gebied, zo zal ook op het terrein van de sociale structuren een betere kennis van de wetten, die hun mechanisme regelen, voldoende zijn om een volmaakte maatschappij te verwerkelijken.

Maar zijn de verwachtingen, steunend op een op vatting, die voorgeeft realistisch te zijn, maar in feite toont de ware aard van de mens niet te kennen, werkelijk gerechtvaardigd? Is het inderdaad waar, dat zijn zogenaamde predisposities tot het kwaad niets anders zijn dan afwijkingen van een normale weg, die voor verbetering vatbaar zijn; niets anders dus dan gebreken van een machine of van een apparaat, die door een meer gevorderde technische kennis kunnen verholpen worden? Ook al neemt men aan, hetgeen inderdaad waar is, dat de mens de invloed ondergaat van veel natuurlijke ontwikkelingen en functionele complexen, blijft hij toch, in tegenstelling met de materie, planten en dieren, daarboven verheven; en al erkent men de zin en de betekenis van deze factoren, hij zal er altijd meester over zijn en ze door vrije oorzakelijkheid op een of andere manier in de loop van de gebeurtenissen inschakelen. De mens beheerst die ontwikkelingen en complexen, omdat hij bovenal een geestelijk wezen is, een persoon, een subject van vrij handelen en niet-handelen, en niet slechts een knooppunt in het verloop van die natuurlijke processen. Daarin ligt zijn waardigheid, maar ook zijn beperking. Daarom kan hij het goede doen, maar ook het kwade, en kan hij alle mogelijkheden en iedere positieve aanleg van zijn wezen verwerkelijken, maar ze ook in gevaar brengen. Welnu, juist dit risico, dat vanwege de grote waarden, die op het spel staan, in de twintigste eeuw zeer grote proporties heeft aangenomen, veroorzaakt en verklaart de beangstigende tegenstrijdigheid, die door onze tijd wordt waargenomen. Er bestaat geen ander middel om haar te overwinnen, dan een terugkeer naar het ware realisme, het christelijk realisme, want dit aanvaardt met eenzelfde zekerheid de waardigheid van de mens en zijn beperktheid, het vermogen om zichzelf te overwinnen en tevens de werkelijkheid van de zonde.

Heel anders is het valse realisme, waarvan wij enkele funeste toepassingen willen aangeven. Het is duidelijk, dat het de particuliere en openbare zedelijkheid in haar wortel aantast, door aan de begrippen geweten en verantwoordelijkheid iedere positieve waarde te ontnemen en door het begrip vrije wil te verzwakken. Op het gebied van de opvoeding zijn de gevolgen er van al even schadelijk, gelijk men nu al kan constateren daar, waar de opvoeding de min of meer verkapte invloed van het vals realisme ondergaat: scholen, waarvoor het pedagogisch doel ofwel in het geheel niet bestaat ofwel op de tweede plaats komt, ouders, die moreel ongeschikt zijn geworden om door hun voorbeeld en door hun leiding hun kinderen goed op te voeden. Het tegenwoordig openlijk betreurde mislukken van de opvoeding is zelfs meer hieraan te wijten dan aan de fouten en gebreken van de kinderen zelf, ofschoon men deze ook niet over het hoofd mag zien. Evenals de gerijpte man, zo moesten ook de opvoeders en de kinderen bij de voorbereiding op het leven opnieuw de werkelijkheid van de zonde en van de genade erkennen, in plaats van het oor te lenen aan gezegden van loutere predisposities, waarvan de geneeskunde en de psychologie hen wel zouden genezen.

Het valse realisme ziet men op nog bredere schaal toepast in de tegenwoordige democratische structuur. Het ontoereikende hiervan zou, gelijk wij reeds aangaven, te wijten zijn louter aan fouten in de staatsinstellingen, en deze fouten zouden weer een gevolg zijn van de nog gebrekkige kennis omtrent de natuurlijke processen en omtrent het geheel van de functies van het maatschappelijk mechanisme.

Nu zijn ook staat en staatsvorm afhankelijk van het zedelijk karakter van de burgers, vooral tegenwoordig, nu de moderne staat in het fiere bewustzijn van zijn technische en organisatorische mogelijkheden, helaas maar al te gemakkelijk door openbare instellingen aan de enkeling de gedachte aan en de verantwoordelijkheid voor zijn eigen leven ontneemt. Een zo ingerichte moderne democratie moet dus noodzakelijk mislukken, wanneer ze geen beroep meer doet of niet meer kan doen op de zedelijke verantwoordelijkheid van de afzonderlijke burgers. Maar ook al zou ze dit willen, dan zou ze het toch niet kunnen doen met positief succes, want ze zou geen echo vinden, als de zin voor de ware realiteit van de mens en het besef van de waardigheid van de menselijke natuur en haar grenzen niet meer leven onder het volk. Men tracht dit te verhelpen door grote hervormingen van de staatsinstellingen, maar deze hervormingen zijn vaak veel te breed opgezet of steunen op verkeerde grondslagen. Toch is de hervorming van de instellingen niet zo urgent als de hervorming van de zeden. Deze laatste kan op haar beurt alleen tot stand komen op de basis van de ware realiteit van de mens, zoals men die in vrome nederigheid voor de kribbe van Bethlehem leert kennen. Ook in het leven van de staten spelen de zedelijke kracht en de zedelijke zwakheid van de mensen, evenals de zonde en de genade een beslissende rol. De politiek van de twintigste eeuw mag dit niet negeren en evenmin toelaten, dat men in naam van een laïcisme, dat door de feiten niet kon worden gerechtvaardigd, blijft volharden in de dwaling, staat en godsdienst te willen scheiden.

De tweede fout van het zogenaamd realistisch denken, die aan de huidige tegenstrijdigheid ten grondslag ligt, bestaat in de pretentie, een geheel nieuwe samenleving te willen opbouwen, zonder daarbij rekening te houden met de historische realiteit van de mens of met zijn vrije daad, die haar bepaalt, of met de godsdienst, waardoor deze vrijheid gevoed en gesanctioneerd wordt. Men kan onmogelijk al de consequenties van deze fout voorzien, maar de allereerste consequentie zal zijn de vernietiging van de zekerheid, die toch al zo wankel is en waarnaar de wereld zo vurig verlangt.

Het wegwerpen van de drie waarden - historische werkelijkheid, vrije daad en godsdienst -, als een ballast, die het schip van de moderne vooruitgang in zijn vaart remt en belemmert, is een gevolg van de door ons beschreven houding van dat realistisch denken, dat geen grenzen aanneemt voor het menselijk kunnen, alles volgens technische methode behandelt en alle vertrouwen stelt in de technische wetenschap.

Het voorrecht van de mensheid van dit technische tijdperk bestaat, zo beweert men, hierin, dat zij de maatschappij steeds weer opnieuw kan opbouwen met behulp van de technische vooruitgang, zonder dat zij in de leer behoeft te gaan bij het verleden. Dit verleden zou zelfs, door allerlei vooroordelen, maar vooral door godsdienstige vooroordelen, het vertrouwen verzwakken en de scheppingsdrang van de mens verlammen. De moderne mens, die bewust en trots in deze wereld wil leven als in een huis, dat hij, en hij alleen, bouwt, matigt zich de rol van schepper aan. Het voorbije interesseert en raakt hem niet. De gehele wereld wordt voor hem een laboratorium, waarin hij de natuurkrachten met streng wiskundige samenhang steeds opnieuw verbindt, ze doserend verdeelt en zo de gebeurtenissen vormt en van te voren vastlegt. Er komen ongetwijfeld nog reacties voor. Er zijn gevallen, waarin de natuur nog weerstand schijnt te bieden aan de wil en de plannen van de mens en hem wijst op een geheel, dat slechts ten koste van ernstige kennis, misschien zelfs van catastrofen, in zijn laatste elementen kan worden ontleed.

Het is daarom niet te verwonderen, dat de moderne mens ten opzichte van het sociale leven handelt als een technicus, die een machine totaal demonteert en haar dan naar eigen model gaat reconstrueren. Maar waar het gaat over sociale werkelijkheden, stoot hij, bij zijn verlangen om totaal nieuwe dingen te scheppen, op een onoverkomelijke hindernis, nl. de menselijke samenleving zelf met haar door de historie geheiligde ordening. Het sociale leven immers is iets, dat langzaam en onder veel moeilijkheden is gegroeid en als het ware juist door de opeenvolgende lagen van de positieve bijdragen van vroegere generaties. Alleen wanneer men de nieuwe fundamenten legt op deze soliede lagen, kan men nog iets nieuws maken. Het valt dus niet te ontkennen, dat de geschiedenis de sociale werkelijkheden van het heden en de toekomst beheerst, en men kan dit feit niet negeren, wanneer men deze werkelijkheden wil gaan verbeteren en aanpassen aan de nieuwe tijd. Maar de zg. realisten, die de tegenstand van de historische realiteit met alle geweld willen breken, richten hun vernielingswoede tegen de godsdienst, want aan deze verwijten zij, dat hij heel het verleden, vooral in zijn meest minderwaardige vormen, heeft geschapen en in stand wil houden; zij verwijten hem bovenal, dat hij de sociale ideeën van de mens vastlegt in absolute en bijgevolg onveranderlijke schema's. Hij vormt dus een hindernis in de opgang naar de toekomst en moet daarom uit de weg worden geruimd.

Het Christendom erkent en eerbiedigt ongetwijfeld het feit, dat de geschiedenis het heden en de toekomst van de menselijke samenleving beheerst, want geen enkele echte werkelijkheid mag door de gelovige worden genegeerd of afgewezen. Hij weet, dat niet een mechanisch noodzakelijk proces de basis vormt van de menselijke realiteit en samenleving, maar het vrije en altijd liefdevolle handelen van God en het vrije handelen van de mensen, bezield van liefde en trouw, overal waar de mensen zich aan Gods verordening houden. Zo krijgt in de kribbe van Bethlehem de diepe zin van de geschiedenis van de vroegere en toekomstige mens echt lichamelijke gestalte; deze zin strekt zich ook uit tot het heden, hoe droevig dat ook is, en met de troostvolle overtuiging van de zekerheid treedt de Christen dit heden tegemoet.

Zekerheid! Dit is het vurigst verlangen van de moderne mens. Hij vraagt die zekerheid aan de maatschappij en haar ordening. Maar de zg. realisten van deze eeuw hebben getoond, niet in staat te zijn om deze zekerheid te geven, juist omdat zij zich de plaats van de schepper willen aanmatigen en de weg willen bepalen, die de schepping moet volgen.

De godsdienst en de werkelijkheid van het verleden leren daarentegen, dat de structuren van de samenleving, zoals het huwelijk en het gezin, de gemeenschap en de beroepsgroeperingen, de sociale verbondenheid in het persoonlijk bezit, wezenlijke cellen zijn, die de vrijheid van de mens en daarmee zijn taak in de geschiedenis waarborgen. Daarom zijn ze onaantastbaar en kan hun wezen niet op willekeurige manier herzien worden.

Wie werkelijk vrijheid en zekerheid zoekt, moet de samenleving teruggeven aan haar ware en hoogste Wetgever in de overtuiging, dat alleen het begrip samenleving, zoals dit van God voortkomt, hem beschermt bij zijn gewichtigste ondernemingen. Het theoretisch of ook praktisch atheïsme van hen, die de techniek en het mechanisch proces der gebeurtenissen verafgoden, loopt tenslotte noodzakelijk uit op een vijandschap van de ware menselijke vrijheid, omdat zij de mens op gelijke wijze behandelen als de levenloze dingen in een laboratorium.

Deze beschouwingen liggen minder buiten de concrete werkelijkheid dan het misschien lijkt. Wij hopen dus, dat men er rekening mee houdt, waar het gaat over de verbetering van de onderontwikkelde gebieden, de zg. noodgebieden. Het streven naar verbetering van de bestaande sociale instellingen, die werkelijk veredeld kunnen worden, is natuurlijk te prijzen, maar het zou een dwaling zijn, onder de invloed van de techniek en de moderne organisatie de mens los te willen maken van alle tradities. Evenals planten, die uit hun natuurlijke voedingsbodem worden gerukt en in een ongunstig klimaat worden overgeplaatst, zo zouden deze mensen zich wreed geïsoleerd voelen om daarna misschien het slachtoffer te worden van ideeën en tendensen, die eigenlijk niemand wil.

Zo is de eerbied voor het verworvene van de geschiedenis het teken van de echte hervormingswil en de waarborg voor het succes van de hervorming. Dit geldt voor de geschiedenis, als dat rijk van menselijke realiteit, waarin de sociale mens zich niet alleen dient bezig te houden met de krachten van de natuur, maar ook met zichzelf. Verantwoordelijk als hij is tegenover hen, die vóór hem bestonden en hen, die na hem zullen leven, heeft hij de opdracht gekregen, voortdurend de samenleving te modelleren. In deze samenleving voltrekt zich altijd een dynamische ontwikkeling door middel van het persoonlijke en vrije handelen, maar zonder dat de zekerheid wordt weggenomen, die men heeft in en met de gemeenschap. Anderzijds echter is er in de samenleving altijd een bepaalde traditie en stabiliteit aanwezig om de zekerheid veilig te stellen, maar zonder dat van de kant van de samenleving het vrije en persoonlijke handelen van het individu wordt weggenomen.

Zo vormt de mens zijn geschiedenis, d.w.z. hij werkt met God mee aan de verwezenlijking van een realiteit, die zowel het subject van deze realiteit als het plan van de Schepper waardig is. Het is een verheven, maar ook een moeilijke taak, die men slechts met een juist begrip van geschiedenis en vrijheid met succes kan vervullen, door nl. het dynamische van de hervormingen harmonisch te verbinden met het statische van de tradities, en de vrije daad met de collectieve zekerheid. De Christen, die neerknielt voor de kribbe van Bethlehem, begrijpt volledig de noodzakelijkheid en de ernst hiervan. Maar uit deze kribbe ontvangt hij ook het licht en de kracht om zijn verheven opdracht waardig te vervullen.

De vrijheid en de persoonlijke verantwoordelijkheid, de gemeenschapszin en de sociale orde, de welbegrepen vooruitgang zijn dus menselijke waarden, omdat de mens ze verwezenlijkt en er voordeel uit trekt, maar ze zijn tevens godsdienstige en goddelijke waarden, als men naar de oorsprong er van ziet.

Welnu, het innerlijk fundament van deze waarden heeft men in de moderne tijd, ook in het Westen, willen aantasten en door de maatschappij doen vergeten in naam van het laïcisme, van de ijdele zelfgenoegzaamheid van de mens. Zo is nu de typische toestand ontstaan, dat vele mensen uit het openbare leven deze fundamentele waarden, die toch alleen op God en de godsdienst steunen, voor het algemeen welzijn willen en moeten verdedigen, terwijl het hun zelf aan een levend godsdienstig besef ontbreekt.

De zogenaamde realisten geven dit niet graag toe, en zelfs verwijten zij de godsdienst, dat deze van een contrast, dat toch alleen maar van politieke en economische aard is, een godsdienststrijd maakt. In felle kleuren schilderen zij de terreur en de wreedheid van de oude godsdienstoorlogen om te doen geloven, dat de moderne conflicten tussen Oost en West van onschuldige aard zijn en dat slechts een beetje meer praktische zin van weerskanten voldoende zou zijn om de economische belangen en de concrete politieke machtsverhoudingen op vreedzame wijze te regelen. Door zich te beroepen op absolute waarden, zo beweren zij, geeft men een vals beeld van de werkelijke toestand, prikkelt men de hartstochten en bemoeilijkt men het tot stand komen van een praktische en redelijke eenheid.

Van onze kant hebben wij, als hoofd van de Kerk, nu evenmin als vroeger de Christenheid willen oproepen tot een kruistocht. Wij mogen echter wel volledig begrip vragen voor het feit, dat de mensen daar, waar de godsdienst een levend erfdeel van de voorvaderen is, de strijd, die hun door de vijanden onrechtvaardig wordt opgedrongen, ook als een kruistocht opvatten. Maar wat wij ten overstaan van allen willen zeggen over de poging om sommige schadelijke tendensen als onschuldig voor te stellen, is dit: het gaat over kwesties, die de absolute waarden van mens en gemeenschap raken. En onze zware verantwoordelijkheid verbiedt ons, toe te laten, dat dit verdoezeld wordt door dubbelzinnigheden.

Met diepe droefheid moeten wij het hier betreuren dat ook sommige katholieken, zowel geestelijken als leken, steun verlenen aan de tactiek van het nevelgordijn om tenslotte tot een resultaat te komen, dat zij zelf niet hebben gewild. Hoe kan men er nog blind voor zijn, dat dit de opzet is van heel dat onoprechte spel, dat men betitelt als „gesprekken" en „bijeenkomsten"? Welk nut heeft het trouwens om te praten, als men geen gemeenschappelijke taal heeft? Of hoe kan men werkelijk elkaar ontmoeten, als de wegen uiteenlopen, d.w.z. als een der partijen hardnekkig de gemeenschappelijke absolute waarden verwerpt en ontkent en daardoor iedere „co-existentie in de waarheid" onmogelijk maakt? Alleen reeds de eerbied voor de christelijke naam verbiedt om zich tot een dergelijke tactiek te lenen, want volgens het woord van de apostel is een aanzitten aan de tafel van God niet te verenigen met het aanzitten aan de tafel van zijn vijanden. (1 Kor. 10, 21) [[b:1 Kor. 10, 21]] En als er ondanks de droevige ervaring van een tiental jaren van wreedheid, toch nog mensen mochten zijn, die weifelen, dan moe, ten zij zich toch eindelijk laten overtuigen door het pas vergoten bloed van een gemarteld volk en het afslachten van veel levens, die het ten offer bracht. Men moet echter, zo zegt men, de bruggen niet afbreken, maar de wederzijdse betrekkingen aanhouden. Maar hiervoor volstaat volledig het werk, dat de mensen, die verantwoordelijk zijn voor de staat en de politiek, menen te moeten doen in contacten en relaties met het oog op de vrede van de mensheid en niet voor particuliere belangen. Voldoende is wat de bevoegde kerkelijke overheid meent te moeten ondernemen om de eerbieding van de rechten en de vrijheid der Kerk te verkrijgen.

Al dwingt de droevige werkelijkheid ons in klare taal de inzet van de strijd aan te geven, toch kan niemand ons redelijkerwijze verwijten, dat wij de verstarring van de tegenover elkaar staande fronten in de hand zouden werken, en nog minder, dat wij hoe dan ook ontrouw zouden zijn geworden aan de vredeszending, die uit ons apostolisch ambt voortvloeit. Wij zouden eerder het oordeel van God moeten vrezen, als wij zwegen. Wij blijven ons met alle kracht wijden aan de zaak van de vrede, en God alleen weet, hoe gaarne wij hem volledig en in blijdschap zouden willen verkondigen met de engelen van het Kerstfeest. Maar juist om die vrede te redden uit de bedreiging van het ogenblik, zijn wij verplicht er op te wijzen, waar het gevaar schuilt, welke tactiek de vijanden van de vrede volgen en wat hen als vijanden er van bestempelt. Op dezelfde wijze heeft ook de pasgeboren Zoon van God, de oneindige goedheid zelf, zonder enige aarzeling scherpe scheidingslijnen getrokken en moedig de dood aanvaard voor de waarheid.

Wij hebben de vaste overtuiging, dat ook tegenwoordig alleen de eensgezinde en krachtige houding van allen, die de waarheid en het goede liefhebben, de vrede kan en zal redden tegenover een vijand, die het er op gezet heeft om met alle mogelijke middelen aan alle volkeren een ongewone en ondragelijke levenswijze op te leggen. Het zou een noodlottige fout zijn, hetzelfde te doen, wat men onder gelijke omstandigheden gedaan heeft in de jaren vóór de tweede wereldoorlog, toen elk van de bedreigde landen, en niet alleen de kleinste, zichzelf zocht te redden ten koste van de andere, door zich van hen te bedienen als van een schild en door zelfs zeer bedenkelijke economische en politieke voordelen te willen trekken uit de nood van anderen. Het einde was, dat alle tezamen door het oorlogsgeweld onder de voet zijn gelopen.

Een concrete eis van dit uur, een van de middelen om heel de wereld de vrede en een vruchtbaar erfgoed aan voorspoed te verzekeren, een kracht, die ook de volkeren van Azië en Afrika, het Midden-Oosten en Palestina met de heilige plaatsen omvat, is daarom: de solidariteit van Europa versterken. Deze solidariteit echter wordt niet hechter, zolang niet alle verbonden volkeren begrijpen, dat de politieke en economische nederlagen van één volk op de lange duur nergens ter wereld echte winst kunnen opleveren voor de andere volken. Deze solidariteit wordt, ook in de publieke opinie, niet hechter, als op het moment van het gemeenschappelijk gevaar de een een zó eenzijdige kritiek levert op de daden van de ander, ook al is die kritiek in zich gerechtvaardigd, dat men er aan gaat twijfelen, of er nog wel enige band van saamhorigheid bestaat. Nooit kan men goede politiek voeren met het sentiment alleen, en nog minder de juiste politiek van het heden met de sentimenten van gisteren en eergisteren. Onder zulke invloeden kan men zich onmogelijk een juist oordeel vormen over bepaalde belangrijke kwesties, zoals militaire dienst, bewapening en oorlog.

De huidige toestand, die zijns gelijke niet vindt in het verleden, diende nu toch aan allen duidelijk te zijn. Men kan niet meer in twijfel verkeren omtrent de bedoelingen en methoden, die achter de pantserwagens staan, wanneer deze donderend en dood zaaiend de grenzen overtrekken om beschaafde volkeren een levensvorm op te leggen, die zij uitdrukkelijk verafschuwen; wanneer men de pas wil afsnijden voor mogelijke onderhandelingen en bemiddelingspogingen en met het gebruik van atoomwapens dreigt om concrete eisen door te drijven, onverschillig of deze gerechtvaardigd zijn of niet. Het is duidelijk, dat zich in de tegenwoordige omstandigheden bij een volk het geval kan voordoen, waarin, als alle pogingen om de oorlog af te wenden mislukt zijn, de oorlog, als middel om zich effectief en met hoop op succes te verdedigen tegen onrechtvaardige aanvallen, niet als ongeoorloofd zou kunnen worden beschouwd.

Als dus een volksvertegenwoordiging en een regering, die door vrije verkiezingen gekozen zijn, in uiterste nood, met de wettige middelen van binnenlandse en buitenlandse politiek, voorzieningen voor de verdediging treffen en de naar hun oordeel noodzakelijke maatregelen uitvoeren, dan is hun handelwijze eveneens niet immoreel, zodat een katholiek burger zich niet kan beroepen op zijn eigen geweten om te weigeren, de diensten te bewijzen en de plichten te vervullen, die bij de wet zijn bepaald. Hierin hebben wij volkomen dezelfde opvatting als onze voorgangers Leo XIII en Benedictus XV, die nooit deze verplichtingen hebben ontkend, maar die de ongebreidelde bewapeningswedloop en de zedelijke gevaren van het kazerneleven diep betreurden en, evenals wij, wezen op het afdoend hulpmiddel van de algemene ontwapening. Zie Leonis XIII Acta, vol... Zie Leonis XIII Acta, vol. XIV, Romae 1895, P. 210; Archief van de Buitengewone Kerkelijke Zaken, nota van kardinaal Gasparri, staatssecretaris van Benedictus XV, aan de eerste minister van het Verenigd Koninkrijk van Groot-Brittannië en Ierland, 28 Sept, 1917.

Er zijn dus in het leven van de volkeren gevallen en momenten, waarin alleen een beroep op hogere beginselen duidelijk de grenzen kan trekken tussen het recht en het onrecht, tussen het geoorloofde en het immorele, en de gewetens kan geruststellen bij het nemen van belangrijke beslissingen. Het is daarom troostvol te zien, dat de mensen in verscheidene landen bij de huidige discussies spreken over het geweten en de eisen hiervan. Zij tonen, niet vergeten te hebben, dat het maatschappelijk leven slechts dan uit de chaos kan gered worden, als het zich laat leiden door absolute richtlijnen en door een absoluut doel. Zij veroordelen zo impliciet hen, die de problemen van de menselijke samenleving menen te kunnen oplossen op de basis van goede uitwendige vormen en vanuit een praktisch standpunt, dat zich in de afzonderlijke gevallen wil richten naar voordeel of macht. Ofschoon het program, dat ten grondslag ligt aan de Verenigde Naties, zich de verwezenlijking van de absolute waarden in de volkerengemeenschap ten doel stelt, heeft toch het jongste verleden bewezen, dat in feite het valse realisme bij veel van de leden de overhand krijgt, zelfs wanneer het gaat over het herstellen van de eerbied voor diezelfde waarden van de menselijke samenleving, als die openlijk met voeten worden getreden. De eenzijdige visie, die in de verschillende omstandigheden slechts wil handelen volgens eigen belang en macht, gaat tenslotte zover, dat de gevallen, waarin beschuldigingen van vredesverstoring naar voren worden gebracht, zeer verschillend worden behandeld en dat zo de verschillende appreciatie, die aan deze gevallen, elk op zich genomen, in het licht van de absolute waarde toekomt, zonder meer ontaardt in het tegendeel.

Niemand verwacht of verlangt het onmogelijke, ook niet van de Verenigde Naties. Maar men had toch wel mogen verwachten, dat hun gezag invloed had uitgeoefend, minstens door waarnemers, op de plaatsen, waar de wezenlijke waarden van de mens in uiterst gevaar verkeren. Het is zeker te waarderen, dat de UNO ernstige schendingen van de rechten van de mensen en van gehele volken veroordeelt, maar men zou toch mogen verlangen, dat in dergelijke gevallen aan staten, die zelfs weigeren, waarnemers toe te laten en die daardoor tonen omtrent de staatssoevereiniteit een opvatting te hebben, die de grondslagen zelf van de UNO ondermijnt, de uitoefening van hun rechten als leden van die organisatie wordt ontzegd. De UNO zou ook het recht en de macht moeten hebben om iedere militaire interventie, onder welk voorwendsel ook, van de ene staat in de andere staat te beletten, en eveneens om met een voldoende politiemacht de orde in de bedreigde staat te beschermen.

Wij wijzen op deze gebreken alleen, omdat wij het gezag van de UNO opnieuw versterkt zouden willen zien, vooral voor de doorvoering van de algemene ontwapening, die ons zozeer ter harte gaat en waarover wij reeds bij andere gelegenheden hebben gesproken. Want alleen in het kader van een instelling als die van de Verenigde Naties kan de toezegging van de afzonderlijke staten om de bewapening te beperken en vooral om van de productie en het gebruik van bepaalde wapenen af te zien, bindend worden verklaard en worden gemaakt tot een strikte verplichting van internationaal recht. Zo zijn ook alleen de Verenigde Naties op het ogenblik in staat, de naleving van deze verplichting te eisen door een doeltreffende controle op de bewapening van alle afzonderlijke staten zonder één enkele uitzondering. Door deze controle uit te oefenen door middel van waarnemingen vanuit de lucht vermijdt men van de ene kant de bezwaren, waartoe de aanwezigheid van buitenlandse commissies aanleiding kan geven en verkrijgt men van de andere kant vrij gemakkelijk een juist beeld van de productie en het oorlogspotentieel. Het is inderdaad bijna wonderbaar, wat de techniek op dit gebied heeft weten te bereiken.

Met behulp immers van toestellen met voldoende lensopening en lichtsterkte kan men thans vanaf een hoogte van verscheidene kilometers fotografische opnamen maken, met voldoende details van voorwerpen op de aarde. De wetenschappelijke vooruitgang, de moderne mechanische en fotografische techniek zijn er in geslaagd, fototoestellen te vervaardigen, die in alle opzichten een bijzondere perfectie hebben bereikt. De filmstroken zijn tot zo'n hoge graad van gevoeligheid en fijnheid van korrel opgevoerd, dat men de opnamen vele honderden malen kan vergroten. Zulke toestellen, gemonteerd op vliegtuigen, wier snelheid bijna even groot is als die van het geluid, kunnen automatisch duizenden opnamen maken, zodat in betrekkelijk korte tijd honderdduizenden vierkante kilometers worden gecontroleerd.

De proefnemingen op dit gebied hebben resultaten opgeleverd van uitzonderlijke betekenis. Ze maken het mogelijk om gebouwen, machinerieën, afzonderlijke personen en voorwerpen te doen uitkomen, die zich op de grond of zelfs, althans indirect, die zich onder de grond bevinden. Het geheel van de verrichte onderzoekingen heeft bewezen, dat het uiterst moeilijk is, een beweging van troepen of pantsereenheden, uitgestrekte wapendep8ts en belangrijke industriecomplexen voor oorlogsdoeleinden verborgen te houden. Door een duurzame en systematische verkenning zou men zeer nauwkeurige bijzonderheden aan het licht kunnen brengen en zo een krachtige waarborg tegen eventuele verrassingen kunnen verkrijgen.

Het aanvaarden van de controle, dit is het moeilijke punt, dat overwonnen moet worden, waarbij dan iedere natie haar oprechte vredeswil zal moeten tonen.

De wil tot vrede: hoogste gave van de vrije mens, onwaardeerbare schat van het tegenwoordige leven, hij is het resultaat van het pogen van de mensen, maar hij is ook een kostbare gave Gods. De Christen weet dit, want hij heeft het geleerd bij de kribbe van de pasgeboren Zoon van God, op wiens waarheid en op wiens geboden, die de hoogste absolute waarden zijn, iedere orde is gegrondvest. Hierdoor wordt elke orde beschermd en vruchtbaar gemaakt in werken van vooruitgang en beschaving.

Tenslotte sta men ons nog een laatste woord van opwekking toe. Wij voelen een innige troost bij de gedachte aan de meelevende en edelmoedige houding van al onze geliefde zonen, van hulporganisaties en van gehele landen en ook van de goede pers jegens het onderdrukte volk van Hongarije. Wij zijn er ook van overtuigd, dat alle weldenkende mensen zullen blijven bidden en offeren om de droevige toestand van dit gemartelde volk te verlichten. Reeds velen op aarde hebben in de bewogen tijd van de laatste tientallen jaren persoonlijk ondervonden, wat ellende betekent. Hoe zouden zij onverschillig kunnen blijven voor de nood van anderen! En hoe zouden zij, die zelf een welgesteld leven hebben, ongevoelig kunnen blijven voor de armoede van hun naasten? Maar mogen, naast uw milddadigheid, over de ongelukkigen vooral het „licht" en het „leven" van het kerstgeheim overvloedig neerdalen. Beide worden geschonken in Christus, en deze genade en deze vrede, dit vertrouwen op God, die alle gerechtigheid zal herstellen en ieder offer zal belonen, kan hun door geen enkele menselijke macht ontnomen worden.

En moge nu over allen, die naar ons luisteren, en heel bijzonder over de lijdenden, over de geringen, over de armen, over hen die vervolging lijden omwille van de gerechtigheid (Mt. 5, 10) [[b:Mt. 5, 10]], als onderpand van de hemelse genaden onze apostolische zegen nederdalen.