De geboorte van de Heer: Mysterie van vreugde en licht

Dierbare broeders en zusters,

Het is mij een genoegen u te verwelkomen op de eerste algemene audiëntie van het nieuwe jaar. Ik bied u en uw families uit heel mijn hart mijn beste en genegen wensen: moge God, die door de geboorte van Christus Zijn Zoon, de wereld met vreugde vervulde, uw inspanningen en uw dagen in vrede laten verlopen.
Wij bevinden ons in de liturgische tijd van Kerstmis, die op de avond van 24 december met het vigilie begint en eindigt met de viering van de Doop van de Heer. Het is een korte tijdsspanne, maar intens aan vieringen en geheimenissen, die draait rond twee hoogfeesten van de Heer: Kerstmis en Epifanie. De naam van deze feesten verwijst naar hun respectievelijke karakteristieken. Kerstmis viert het historische feit van Jezus’ geboorte in Bethlehem. Epifanie, oorspronkelijk gevierd in het Oosten, verwijst naar een gebeuren maar bovenal naar een aspect van het mysterie: God openbaart zich (maakt zich zichtbaar) in de menselijke natuur van Christus; en dat is de betekenis van het Griekse woord “epiphaino” – zichtbaar worden.
In dit perspectief, herinnert Epifanie aan een veelheid van gebeurtenissen die de manifestatie van de Heer tot voorwerp hebben: vooral de aanbidding door de Wijzen, die in Jezus de verwachte Messias erkennen, maar ook de Doop in de rivier de Jordaan met zijn theofanie – de stem van God uit de hemel – en het wonder op de bruiloft te Kana, het eerste teken dat Christus verricht.
Een zeer mooie antifoon uit de liturgie van het getijdengebed verenigt deze drie gebeurtenissen rond het thema van het huwelijk tussen Christus en de Kerk:

“Heden is de Kerk met haar hemelse Bruidegom verbonden, want in de Jordaan heeft Christus haar van zondesmet gereinigd; de Wijzen komen met geschenken naar de Koninklijke bruiloft, en de gasten verheugen zich over het wonder van het water dat in wijn is veranderd, alleluia” antifoon uit de Lauden antifoon uit de Lauden.

We zouden bijna kunnen zeggen dat in het feest van Kerstmis, de verborgenheid van God onderlijnd wordt in de nederigheid van de menselijke conditie, in het Kind van Bethlehem. Epifanie benadrukt daarentegen Zijn zelfmanifestatie, het verschijnen van God door middel van dezelfde mensheid.

In deze catechese zou ik kort een aantal thema’s willen aanhalen die eigen zijn aan de viering van de geboorte van de Heer, zodat ieder van ons uit de onuitputtelijke bron van dit mysterie kan drinken en levengevende vrucht kan dragen.

Vreugde
Vooreerst stellen we ons de vraag: wat is de eerste reactie op de buitengewone daad van God, die een boreling, die mens wordt? Ik denk dat de eerste reactie niets anders dan vreugde kan zijn. “Verheugen wij ons allen in de Heer want onze Redder werd in de wereld geboren”: zo begint de Mis in de Kerstnacht; en we hoorden juist de woorden van de engel tot de herders: “Vreest niet, want zie, ik verkondig u een vreugdevolle boodschap” (Lc. 2, 10) [b:Lc. 2, 10]. Vreugde is het thema waarmee het Evangelie begint en waarmee het eindigt, wanneer de verrezen Jezus de apostelen een verwijt maakt juist omdat ze bedroefd zijn (Lc. 24, 17) [[b:Lc. 24, 17]] – iets dat onverenigbaar is met het feit dat Hij voor altijd mens blijft.
Doch laat ons een stap verder gaan: vanwaar komt die vreugde? Ik zou zeggen dat zij ontstaat in de verwondering van het hart dat ziet hoe dicht God bij ons is, hoe God over ons denkt, hoe God in de geschiedenis werkzaam is; het is een vreugde die voortkomt uit de aanschouwing van het gelaat van dat nederige Kind, omdat we weten dat dit het gelaat van God is, voor altijd aanwezig in de mensheid – voor ons en met ons. Kerstmis is vreugde omdat wij zien – en uiteindelijk zijn wij zeker – dat God voor de mens diens goedheid is, zijn leven en waarheid; Hij verlaagt zich tot de mens om de mens tot Hem te verheffen: God komt zo dichtbij dat Hij kan gezien en aangeraakt worden.
De Kerk schouwt dit onuitsprekelijke mysterie en de liturgische teksten voor deze tijd zijn doordrongen van verwondering en vreugde; het is deze vreugde die al de Kerstliederen uitdrukken. Kerstmis is het punt waar hemel en aarde zich met elkaar verenigen, en de verschillende uitspraken die wij deze dagen horen, benadrukken de grootsheid van wat gebeurd is: wat veraf was – God lijkt zo ver weg – is naderbij gekomen; “Hij die ontoegankelijk was, is toegankelijk willen zijn; Hij die er voor de tijd was, begon in de tijd te zijn; de Heer van het heelal versluierde Zijn onmetelijke majesteit en nam de knechtsgestalte aan” roept de heilige Leo de Grote uit 2 op Kerstmis, 2.1 [[913]]. In dat Kind, behoeftig zoals alle kinderen, wordt wat God is - eeuwigheid, kracht, heiligheid, leven, vreugde – verbonden met wat wij zijn – zwakheid, zonde, lijden en dood.

Admirabile commercium
De theologie en spiritualiteit van Kerstmis maken gebruik van een bijzondere uitspraak om dit gebeuren te beschrijven. Zij spreken over een “admirabile commercium”; een wonderbare ruil tussen Godheid en mensheid. De heilige Athanasius van Alexandrië zegt: “De Zoon van God werd mens opdat wij God zouden worden” 54,3: PG 25,192 [[948]] maar het is bovenal met de heilige Leo de Grote en zijn bekende Homiliën voor Kerstmis dat deze werkelijkheid het voorwerp wordt van diepe meditatie. De heilige paus zegt namelijk: “Wanneer we onze toevlucht nemen tot die onuitsprekelijke verlaging van Gods barmhartigheid, waarbij de Schepper zich verwaardigde mens te worden, worden wij daardoor verheven tot de natuur van Hem die wij in ons aanbidden” 8 op Kerstmis: CCL 138, 139 [[913]]).
De eerste daad van deze wonderbare ruil kwam tot stand in de mensheid van Christus zelf. Het Woord nam onze mensheid aan en in ruil werd de menselijke natuur verheven tot Goddelijke waardigheid. De tweede daad van de ruil bestaat in onze werkelijke en intieme deelname aan de Goddelijke natuur van het Woord. De heilige Paulus zegt: “Toen de volheid van de tijd gekomen was, heeft God zijn Zoon gezonden, geboren uit een vrouw, geboren onder de wet, opdat Hij hen die onder de wet stonden zou bevrijden, opdat wij de rang van zonen zouden verkrijgen” (Gal. 4, 4-5) [b:Gal. 4, 4-5].
Zo is Kerstmis het feest waarin God de mens zo nabij komt dat Hij de geboorte met hem deelt, om de mens zijn diepste waardigheid te openbaren: kind zijn van God. Zo wordt de droom van de mens die begon in het Paradijs – gelijk worden aan God – op een onverwachte manier verwezenlijkt – niet door de grootheid van de mens, die zichzelf niet tot God kan maken, maar door de nederigheid van God die neerdaalt, die door Zijn nederigheid in ons komt en ons verheft tot de ware grootheid van Zijn wezen. Het Tweede Vaticaans Concilie zei hierover: “In werkelijkheid licht het mysterie van de mens alleen op in het mysterie van het mens geworden Woord” Gaudium et Spes [[575|22]]; zo niet blijft hij een raadsel: wat is de zin van dit schepsel dat de mens is? We kunnen het licht over ons wezen alleen zien, gelukkig zijn een mens te zijn en met vertrouwen en vreugde leven, als we zien dat God met ons is.
En waar komt deze wonderbare ruil werkelijk aanwezig, zodat hij in ons leven werkzaam kan zijn en tot een leven kan maken als van een echt kind van God? Dat gebeurt zeer concreet in de Eucharistie. Wanneer we aan de Heilige Mis deelnemen, geven we aan God wat van ons is: brood en wijn, de vruchten van de aarde, zodat Hij ze kan ontvangen en omvormen en daardoor Zichzelf geven en Zichzelf tot voedsel maken zodat wij kunnen deelhebben aan Zijn Goddelijk leven door Zijn Lichaam en Bloed te ontvangen.

Licht
Tenslotte nog een ander aspect van Kerstmis. Wanneer de engel van de Heer in de nacht van Jezus’ geboorte aan de herders verschijnt, merkt de evangelist Lucas op “zij werden omstraald door de glorie des Heren” (Lc. 2, 9) [b:Lc. 2, 9] en de proloog van het Johannesevangelie spreekt over het Woord dat vlees werd en als het ware Licht in de wereld kwam, het Licht dat elke mens verlicht (Joh. 1, 9) [[b:Joh. 1, 9]]. De Kerstliturgie is van licht vervuld. De komst van Christus verdrijft de duisternis van de wereld en vervult de Heilige Nacht met een hemels schijnsel en de glorie van God de Vader straalt over het gelaat van de mensen. Zelfs vandaag. Door het licht van Christus omhuld, worden wij door de liturgie van Kerstmis uitgenodigd onze geest en ons hart te laten verlichten door God die ons de glorie van Zijn gelaat getoond heeft. De eerste prefatie van Kerstmis verkondigt:

“Gij hebt uw heerlijkheid ontvouwd voor onze ogen, nieuw licht is opgegaan, uw woord is vlees geworden; zichtbaar zijt Gij geworden, onze God in Hem; - naar U gaat ons verlangen, onze liefde, naar U die nog verborgen zijt”.

Na in de geschiedenis door boodschappers en tekens gesproken te hebben en opgetreden te zijn, is God in het mysterie van de menswording “verschenen”; Hij kwam uit Zijn ontoegankelijk licht om de wereld te verlichten.

Op het hoogfeest van Epifanie, 6 januari, dat wij binnen enkele dagen zullen vieren, gaat de Kerk in op een zeer betekenisvolle passage uit de profeet Jesaja:

“Sta op, laat het licht u beschijnen, Jeruzalem, want de Zon gaat over u op en de glorie van de Heer begint over u te schijnen. Want zie: duisternis bedekt de aarde, het donker de volkeren, maar over u gaat de Heer op en zijn glorie is boven u verschenen. Volkeren komen af op uw licht, koningen op de luister van uw dageraad” (Jes. 60, 1-3) [b:Jes. 60, 1-3].

Het is een uitnodiging gericht aan de Kerk – de gemeenschap van Christus – maar ook aan ieder van ons, om nog meer bewust te worden van de zending en verantwoordelijkheid om van het nieuwe licht van het Evangelie te getuigen en het in de wereld uit te dragen. Bij de aanvang van de Constitutie Lumen Gentium [617] van het Tweede Vaticaans Concilie, vinden we volgende woorden:

“Christus is het licht van de volken. Vandaar het vurig verlangen van deze heilige, in de Heilige Geest vergaderde kerkvergadering om met zijn licht dat zich op het gelaat van de Kerk weerspiegelt heel de wereld te verlichten door het evangelie te prediken aan alle schepselen” Lumen Gentium [[617|1]].

Het Evangelie is het licht dat niet mag verborgen worden, dat op de standaard zou moeten gezet worden. Niet de Kerk is het licht; zij ontvangt het licht van Christus; zij verwelkomt het om erdoor verlicht te worden en uit te stralen in al zijn pracht. En dat moet ook in ons persoonlijk leven gebeuren. Nogmaals citeer ik de heilige Leo de Grote die over de Heilige Nacht zegt:

“Erken, o christen, uw waardigheid en nu gij deelhebt aan Gods eigen natuur, keer niet naar uw vroegere toestand terug door te zondigen. Gedenk wie uw hoofd is en van wiens lichaam gij een lidmaat zijt. Vergeet nooit dat gij gered zijt uit de macht van de duisternis en gebracht naar het licht van Gods Koninkrijk” 1 op Kerstmis, 3, 2: CCL 138, 88 [[913]].

Dierbare broeders en zusters, Kerstmis is halt houden en het Kind aanschouwen, het mysterie aanschouwen van God die mens werd in nederigheid en armoede; maar het is bovenal dit Kind dat Christus de Heer is, opnieuw verwelkomen, in onszelf, zodat wij leven door Zijn leven, zodat Zijn gevoelens, Zijn gedachten, Zijn daden onze gevoelens, onze gedachten, onze daden worden. Kerstmis vieren is dan de vreugde, het nieuwe en het licht manifesteren dat Zijn geboorte in ons bestaan brengt, zodat ook wij voor anderen verkondigers worden van de vreugde, het nieuwe en het licht van God. Nogmaals wens ik u allen een Kersttijd die gezegend is door Gods aanwezigheid!