H. Petrus Canisius

Dierbare broeders en zusters,

Ik zou u vandaag willen spreken over de heilige Peter Kanis, of Canisius, de gelatiniseerde vorm van zijn familienaam, een heel belangrijke figuur uit het katholicisme van de XVIe eeuw. Hij werd op 8 mei 1521 in Nijmegen, Nederland, geboren. Zijn vader was burgemeester van de stad. Toen hij student was aan de universiteit van Keulen, bezocht hij de kartuizermonniken van de H. Barbara, een dynamisch centrum van katholiek leven, en ook andere vrome mannen die de spiritualiteit volgden van wat men noemt, de moderne devotie. Hij trad in bij de Sociëteit van Jezus op 8 mei 1543 in Mainz (Rijnland-Pfalz), na de Geestelijke Oefeningen [2749] gedaan te hebben onder leiding van de zalige Petrus Faber, één van de eerste gezellen van de heilige Ignatius van Loyola. Een jaar na zijn priesterwijding die plaatshad in juni 1546, te Keulen, nam hij als theoloog van de bisschop van Augsburg, kardinaal Otto Truchsess von Waldburg, deel aan het Concilie van Trente [d:21], waaraan hij met twee medebroeders, Diego Lainez en Alfonso Salmeron, meewerkte.

In 1548 liet de heilige Ignatius hem in Rome zijn spirituele vorming beëindigen en zond hem vervolgens naar het college van Messina om er nederige huistaken te verrichten. Met een doctoraat in theologie aan de universiteit van Bologna, dat hij behaalde op 4 oktober 1549, bestemde de heilige Ignatius hem voor het apostolaat in Duitsland. Op 2 september van datzelfde jaar, bezocht hij Paus Paulus III in Castel Gandolfo en begaf zich vervolgens naar de Sint-Pietersbasiliek om te bidden. Daar smeekte hij de hulp af van de grote heilige apostelen Petrus en Paulus opdat zij aan de Apostolische Zegen blijvende uitwerking zouden verlenen ten bate van zijn grote bestemming, zijn nieuwe zending. In zijn dagboek noteert hij enkele zinnen van dat gebed. Hij zegt:

“Ik heb toen gevoeld dat mij grote steun en de aanwezigheid van de genade gegeven werden door tussenkomst van deze voorsprekers (Petrus en Paulus). Zij bevestigden mijn zending in Duitsland en het leek of zij mij als apostel van Duitsland de steun gaven van hun welwillendheid. Gij weet, Heer, op hoeveel manieren en hoe dikwijls Gij mij diezelfde dag Duitsland hebt toevertrouwd, waarvoor ik mij zal laten aansporen, waarvoor ik zal verlangen te leven en te sterven”.

We moeten rekening houden met het feit dat wij ons in de tijd van de Lutherse Hervorming bevinden, toen het katholieke geloof in de Germaanse landen leek te doven ten overstaan van de aantrekkingskracht die de Hervorming uitoefende. De taak van Petrus Canisius, belast met de heropleving, met de vernieuwing van het katholieke geloof in de Germaanse landen, was bijna onmogelijk. Het kon alleen door de kracht van het gebed. Het was alleen mogelijk vertrekkend vanuit de kern, namelijk vanuit een diepe persoonlijke vriendschap met Jezus Christus; een vriendschap met Christus in Zijn lichaam, de Kerk, die moet gevoed worden door de Eucharistie, Zijn werkelijke aanwezigheid.

De zending volgend die hij van Ignatius en van Paus Paulus III gekregen had, vertrok Petrus Canisius naar Duitsland en begaf zich eerst naar het hertogdom Beieren, waar hij zijn ambt vele jaren heeft uitgeoefend. Als decaan, rector en vicekanselier van de universiteit van Ingolstadt, was hij begaan met het academisch leven aan het Instituut en de godsdienstige en morele hervorming van het volk. In Wenen, waar hij een korte tijd administrator van het bisdom was, oefende hij zijn pastoraal ambt uit in hospitalen en gevangenissen, zowel in de stad als op het platteland en bereidde hij zijn Catechismus [4030] voor. In 1556 stichtte hij het college van Praag en tot 1569 was hij de eerste overste van de jezuïetenprovincie in Hoogduitsland.

In het kader van deze opdracht vormde hij in de Germaanse landen een dicht netwerk van gemeenschappen van zijn Orde, vooral colleges, die uitgangspunten werden voor de katholieke hervorming, de vernieuwing van het katholieke geloof. In die tijd nam hij ook deel aan de gesprekken van Worms met protestantse leiders, onder wie Filip Melanchton (1557), hij was pauselijk nuntius in Polen (1558), nam deel aan de twee Rijksdagen van Augsburg (1559 en 1565), vergezelde kardinaal Stanislas Hozjusz, legaat van Paus Pius IV bij keizer Ferdinand (1560), nam het woord op de slotbijeenkomst van het Concilie van Trente [d:21] waar hij sprak over de kwestie van de Communie onder twee gedaanten en de index van verboden boeken (1562).

In 1580, trok hij zich terug in Freiburg, Zwitserland, waar hij zich helemaal wijdde aan prediking en het schrijven van boeken; daar stierf hij op 21 december 1597. Hij werd zalig verklaard door Pius IX in 1864, werd in 1897 door Paus Leo XIII uitgeroepen tot Tweede Apostel van Duitsland [4032] en door Paus Pius XI in 1925 heilig verklaard en uitgeroepen tot Kerkleraar [d:328].

De heilige Petrus Canisius was een groot deel van zijn leven in contact met de grootste sociale personaliteiten uit die tijd en had vooral invloed door zijn geschriften. Hij heeft de volledige werken uitgegeven van de heilige Cyrillus van Alexandrië [2052] en van de heilige Leo de Grote [2239], de Brieven [1052] van de heilige Hiëronymus en de Gebeden [888] van de heilige Nicolaas van Flue. Hij publiceerde devotieboeken in meerdere talen, biografieën van meerdere Zwitserse heiligen en vele teksten over homiletiek. Maar zijn meest verspreide teksten waren de drie Catechismussen die hij schreef tussen 1555 en 1558. De eerste Catechismus was voor studenten bestemd die elementaire begrippen van theologie konden begrijpen; de tweede voor een eerste godsdienstonderricht aan jongeren; de derde voor jongeren met een schoolopleiding van het secondaire en hogere niveau. De katholieke leer werd uiteengezet in de vorm van vraag en antwoord, kort, in Bijbelse termen, zeer helder en zonder enig polemisch accent. Nog tijdens zijn leven kende deze Catechismus [4030] reeds meer dan 200 oplagen! En honderden oplagen zijn daarop gevolgd tot in de XXe eeuw. Mensen in Duitsland, van de generatie van mijn vader, noemden de Catechismus [4030] gewoon de Canisius: hij is werkelijk de catechismus doorheen de eeuwen, hij heeft eeuwenlang het geloof van de mensen gevormd.

Het is een karakteristiek van de heilige Petrus Canisius: trouw aan dogmatische principes harmonieus weten te koppelen aan de eerbied die men verschuldigd is aan elke persoon. De heilige Canisius heeft het onderscheid gemaakt tussen bewuste, schuldige geloofsafvalligheid en onschuldig verlies van het geloof door de omstandigheden. En hij verklaarde ten opzichte van Rome, dat de meerderheid van de Duitsers die tot het protestantisme waren overgegaan, daaraan geen fout hadden. Op een historisch moment van krachtige confessionele tegenstellingen, vermeed hij – en dat is buitengewoon – scherpheid en de retoriek van de woede – wat zoals ik zei, zeldzaam is in die tijden van discussies onder de christenen – en hij beoogde uitsluitend de spirituele wortels en de heropleving van het geloof binnen de Kerk. Daartoe diende zijn uitgebreide en diepe kennis van de Heilige Schrift en de Kerkvaders : op die kennis steunde ook zijn persoonlijke relatie met God en de spirituele gestrengheid die hij van de moderne devotie en de Rijnlandse mystiek had meegekregen.

De spiritualiteit van de heilige Canisius is gekenmerkt door diepe persoonlijke vriendschap met Jezus. Hij schrijft bijvoorbeeld op 4 september 1549 in zijn Dagboek [4032], sprekend tot de Heer: “Omdat Gij tenslotte voor mij het Hart geopend hebt van Uw Allerheiligste Lichaam, dat ik voor mij leek te zien, hebt Gij mij bevolen aan deze bron te drinken door mij uit te nodigen het water van mijn heil aan Uw bronnen te putten, o mijn Verlosser”. Vervolgens ziet hij dat de Verlosser hem een drieledig kledingsstuk geeft die vrede, liefde en volharding heten. En met dat kledingsstuk dat samengesteld is uit vrede, liefde en volharding, heeft Canisius zijn vernieuwing van het katholicisme geleid. Zijn vriendschap met Christus – die in het midden uitmaakt van zijn persoonlijkheid –, gevoed door liefde voor de Bijbel, liefde voor het Sacrament, liefde voor de Kerkvaders, was duidelijk verenigd met het besef dat hij in de Kerk de zending voortzette van de apostelen. En dat herinnert ons eraan dat elke authentieke evangelist steeds een instrument is – en dat maakt hem juist vruchtbaar – verenigd met Jezus en Zijn Kerk.

De heilige Petrus Canisius had zich in de vriendschap met Jezus gevormd in het spirituele milieu van de Karthuize van Keulen, waar hij in nauw contact was met twee karthuizer mystici: Johann Lansperger, gelatiniseerd in Lanspergius en Nikolas von Hesche, gelatiniseerd in Eschius. Hij verdiept zich vervolgens in de ervaring van deze vriendschap, “familiaritas stupenda nimis”, door contemplatie van de geheimen van Jezus’ leven, die een groot deel beslaan van de Geestelijke Oefeningen [2749] van de heilige Ignatius. Zijn intense devotie tot het Hart van de Heer, die haar hoogtepunt bereikt in de toewijding aan het apostelambt in de Vaticaanse basiliek, vindt hier haar fundament.

In de christocentrische spiritualiteit van de heilige Petrus Canisius ligt een diepe overtuiging: er is geen ziel die begaan is met haar volmaaktheid en niet het gebed dagelijks beoefent, de meditatie, het gewone middel dat de leerlingen van Jezus toelaat om met de Goddelijke Meester vertrouwelijk om te gaan. Daarom benadrukt onze heilige in de geschriften die bestemd zijn voor de geestelijke opvoeding van het volk, het belang van de liturgie, door zijn commentaren op de Evangeliën, feesten, de ritus van de Mis en van andere sacramenten, maar hij is tegelijk bezorgd aan de gelovigen de noodzaak en schoonheid van het persoonlijk gebed te tonen dat de deelname aan de publieke eredienst van de Kerk begeleidt en doordringt.

Het gaat om een oproep en een methode die heel hun waarde behouden, vooral omdat ze op het Tweede Vaticaanse Concilie [d:4] opnieuw voorgesteld werden en zo gezag kregen in de constitutie “ Sacrosanctum Concilium [570]”: het christenleven groeit niet indien het niet gevoed wordt door deelname aan de liturgie, vooral de zondagsmis, en door het dagelijks persoonlijk gebed, het persoonlijk contact met God. Onder de duizenden activiteiten en vele aansporingen rondom ons, is het nodig elke dag ogenblikken van bezinning te vinden bij de Heer om naar Hem te luisteren en met Hem te spreken.

Het voorbeeld dat de heilige Petrus Canisius ons niet alleen in zijn werken, maar vooral door zijn leven heeft nagelaten, is tegelijk steeds actueel en van blijvende waarde. Hij onderricht klaar en duidelijk dat het apostelambt slechts impact heeft en in de harten vruchten voortbrengt voor het heil, indien de prediker een persoonlijke getuige van Jezus is en een instrument dat te Zijner beschikking weet te zijn, eng met Hem verenigd door het geloof in Zijn Evangelie en in Zijn Kerk, door een leven dat moreel coherent is en door gebed dat even onophoudelijk is als de liefde. En dat geldt voor elke christen die zijn aanhankelijkheid aan Christus geëngageerd en trouw wil beleven.