Het Woord van God

Informatie over dit document

Verbum Domini

Het Woord van God

Over de Heilige Schrift - naar aanleiding van de Bisschoppensynode 2008 "Het Woord van God in het leven en de zending van de Kerk"

Paus Benedictus XVI

30 september 2010

Pauselijke geschriften - Postsynodale Apostolische Exhortaties

2010, Libreria Editrice Vaticana / Stg. InterKerk / SRKK / Kerkelijke Documentatie 2011, nr. 1

Vert. uit het Italiaans
Zie de gebruiksvoorwaarden van de documenten

2011

drs. H.M.G. Kretzers

14 september 2022

3488

Toon meer

Inhoudsopgave

Uitklappen

- Inleiding

“Het Woord van de Heer blijft in eeuwigheid. En dit is de boodschap die u in het evangelie is verkondigd” (1 Pt. 1, 25) [b:1 Pt. 1, 25] (Jes. 40, 8) [[b:Jes. 40, 8]]. Met deze uitspraak uit de Eerste Brief van de heilige Petrus, die het woord van de profeet Jesaja herneemt, staan wij voor het mysterie van God die zichzelf meedeelt door de gave van zijn Woord. Dit Woord dat in eeuwigheid blijft, is de tijd binnengetreden. God heeft zijn eeuwig Woord op menselijke wijze gesproken: zijn Woord “is vlees geworden” (Joh. 1, 24) [b:Joh. 1, 24]. Dat is het goede nieuws. Dat is de boodschap die door de eeuwen heen vandaag tot ons komt. De 12e Gewone Algemene Vergadering van de Bisschoppensynode [d:223], gehouden in het Vaticaan van 5 tot 26 oktober 2008, heeft als thema gehad Het Woord van God in het leven en de zending van de Kerk. Het is een diepe ervaring geweest van een ontmoeting met Christus, Woord van de Vader, dat aanwezig is waar twee of drie verenigd zijn in zijn naam (Mat. 18, 20) [[b:Mat. 18, 20]]. Met deze postsynodale apostolische exhortatie geef ik graag gehoor aan het verzoek van de synodevaders om het volk van God de rijkdom die naar voren is gekomen in de zittingen in het Vaticaan, en de aanwijzingen, die door het gemeenschappelijke werk tot uitdrukking zijn gebracht, te doen kennen. vgl: Propositiones [[[2664|1]]] In dit perspectief wil ik hernemen wat door de synode is uitgewerkt, rekening houdend met de voorgelegde documenten: de Lineamenta, het Instrumentum laboris, de verslagen ante et post disceptationem en de teksten van de bijdragen, zowel in de aula, als in scriptis, de verslagen van de lagere organen en de discussies aldaar, de definitieve boodschap aan het volk van God en vooral enkele specifieke voorstellen ( Propositiones [2664]) die de synodevaders van bijzonder belang hebben geacht. Zo wens ik enkele fundamentele lijnen aan te geven voor een herontdekking in het leven van de Kerk van het goddelijk Woord, bron van voortdurende vernieuwing, en ik wens tegelijkertijd dat het steeds meer het hart wordt van elke kerkelijke activiteit.

Referenties naar alinea 1: 2

Propositiones van de 13e Gewone Bisschoppensynode over de nieuwe evangelisatie ->
Evangelii Gaudium ->

Open uitgebreid overzicht

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

Opdat onze vreugde volkomen is
Ik zou vóór alles willen herinneren aan de schoonheid en de aantrekkingskracht van de hernieuwde ontmoeting met de Heer Jezus, zoals die werd ervaren tijdens de dagen van de synodale vergadering. Daarom richt ik mij in navolging van de synodevaders met de woorden van de heilige Johannes in zijn eerste brief tot alle gelovigen: “Het leven is verschenen; het eeuwige leven dat bij de Vader was, heeft zich aan ons geopenbaard, wij hebben het gezien, wij getuigen ervan, wij maken het u bekend. Wat wij gezien hebben en gehoord hebben, dat verkondigen wij ook aan u, opdat gij gemeenschap moogt hebben met ons. En onze gemeenschap is er een met de Vader en met Jezus Christus, zijn Zoon” (1 Joh. 1, 2- 3) [b:1 Joh. 1, 2- 3]. De Apostel spreekt tot ons over horen, zien, aanraken, aanschouwen van het Woord des Levens (1 Joh. 1, 1) [[b:1 Joh. 1, 1]], daar het Leven zelf zich heeft geopenbaard in Christus. En wij moeten de verkondigers van die gave zijn, daar wij zijn geroepen tot de gemeenschap met God en onder elkaar. In dit kerygmatische perspectief is de synodale vergadering voor de Kerk en de wereld een getuigenis geweest van hoe mooi de ontmoeting is met het Woord van God in de kerkgemeenschap. Daarom spoor ik alle gelovigen aan om de persoonlijke ontmoeting en die van de gemeenschap met Christus, het Woord des Levens, dat zichtbaar is geworden, te herontdekken en de verkondigers ervan te worden, opdat de gave van het goddelijk leven, de gemeenschap, zich steeds meer verspreidt over de hele wereld. Immers, deelnemen aan het leven van God, Drie-eenheid van Liefde, is volkomen vreugde (1 Joh. 1, 4) [[b:1 Joh. 1, 4]]. En het is een onontbeerlijke gave en opdracht van de Kerk de vreugde te verkondigen die komt van de ontmoeting met de Persoon van Christus, Woord van God, dat tegenwoordig is onder ons. In een wereld die God voelt als overbodig of vreemd, belijden wij, evenals Petrus, dat Hij alleen “woorden van eeuwig leven” (Joh. 6, 68) [b:Joh. 6, 68] heeft. Er bestaat geen grotere prioriteit dan deze: voor de mensen van vandaag weer opnieuw de toegang tot God openen, tot de God die spreekt en zijn liefde meedeelt, opdat wij leven in overvloed hebben (Joh. 10, 10) [[b:Joh. 10, 10]].

Referenties naar alinea 2: 0

Geen referenties naar deze alinea

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

Van “Dei Verbum” tot de synode over het Woord van God
Wij zijn ons ervan bewust dat wij met de 12e Gewone Algemene Vergadering van de Bisschoppensynode over het Woord van God [d:223] in zekere zin het middelpunt zelf van het christelijk leven tot thema hebben gemaakt, in samenhang met de vorige synodale vergadering [d:82] over de Eucharistie als bron en hoogtepunt van het leven en de zending van de Kerk. De Kerk is immers gegrondvest op het Woord van God, wordt hieruit geboren en leeft hiervan. vgl: Het Woord van God in het leven en de zending van de Kerk [[[7574|(27)]]] Gedurende alle eeuwen van zijn geschiedenis heeft het volk van God hierin altijd zijn kracht gevonden en ook heden ten dage groeit de kerkgemeenschap in het luisteren naar, het vieren van en het bestuderen van het Woord van God. Men moet erkennen dat in de laatste decennia de ontvankelijkheid van het kerkelijk leven voor dit thema groter is geworden, waarbij in het bijzonder wordt verwezen naar de christelijke openbaring, naar de levende overlevering en de Heilige Schrift. Vanaf het pontificaat van Leo XIII kan men zeggen dat er een toenemend aantal bemoeienissen is geweest die erop waren gericht om zich meer bewust te worden van het belang van het Woord van God en de Bijbelstudie in het leven van de Kerk, vgl: Providentissimus Deus [[[615]]] vgl: Spiritus Paraclitus [[[616]]] vgl: Divino afflante Spiritu [[[614]]] en dit heeft zijn hoogtepunt gehad in het Tweede Vaticaans Concilie [d:4], in het bijzonder met de promulgatie van de dogmatische constitutie over de goddelijke openbaring Dei Verbum [576]. Zij vertegenwoordigt een mijlpaal op de weg van de Kerk: “De synodevaders (...) erkennen met dankbaarheid de grote weldaden die door dit document het leven van de Kerk worden bewezen op exegetisch, theologisch, spiritueel, pastoraal en oecumenisch gebied”. Propositiones [[2664|2]] In het bijzonder is in deze jaren het bewustzijn gegroeid van de “trinitaire en heilshistorische horizon van de openbaring”, Propositiones [[2664|2]] waarin men Jezus Christus moet herkennen als “middelaar en volheid van de gehele openbaring”. Dei Verbum [[576|2]] De Kerk belijdt aan iedere generatie onophoudelijk dat Hij “door geheel zijn tegenwoordigheid en verschijning, door woorden en werken, door tekenen en wonderen, vooral echter door zijn dood en glorievolle opstanding uit de doden en tenslotte door de zending van de Heilige Geest der waarheid haar tot voltooiing brengt en bekrachtigt”. Dei Verbum [[576|4]]

Iedereen is de grote impuls bekend die de dogmatische constitutie Dei Verbum [576] heeft gegeven aan de herontdekking van het Woord van God in het leven van de Kerk voor de theologische reflectie op de goddelijke openbaring en de studie van de Heilige Schrift. Talrijk zijn ook de bijdragen geweest van het kerkelijk leergezag over deze materie in de laatste veertig jaar. Onder de verschillende.. Onder de verschillende bijdrage denke men aan: Summi Dei Verbum [[1012]] Sedula Cura [[2605]] Wat betekent ons geloven vandaag? [[411]] Bij gelegenheid van het eerste eeuwfeest van de Encycliek "Providentissimus Deus" en de 50e verjaardag van de Encycliek "Divino Afflante Spiritu" [[3923]] Tot de deelnemers aan het internationaal Congres "De Heilige Schrift in het leven van de Kerk" [[2659]] Constitutie Dei Verbum: centrale betekenis voor Vaticanum II en de Kerk [[674]] In het bewustzijn haar weg met het houden van deze synode voort te zetten onder leiding van de Heilige Geest, heeft de Kerk zich geroepen gevoeld om het thema van het goddelijk Woord verder te verdiepen, zowel om na te gaan hoe de aanwijzingen van het concilie zijn verwezenlijkt, als om de nieuwe uitdagingen onder ogen te zien die de huidige tijd stelt aan degenen die in Christus geloven.

Referenties naar alinea 3: 1

Theologie vandaag: perspectieven, principes en criteria ->

Referenties naar alinea 5a: 0

Geen referenties naar deze alinea

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

- HOOFDSTUK 1 God is degene die spreekt

God in dialoog
Het nieuwe van de Bijbelse openbaring bestaat in het feit dat God zich laat kennen in de dialoog die Hij met ons wenst te hebben. vgl: Relatio Ante Disceptationem [[[4027|1]]] De dogmatische constitutie Dei Verbum [576] had deze werkelijkheid uiteengezet, waarbij zij erkende dat “de onzichtbare God uit de overvloed van zijn liefde de mensen aanspreekt als zijn vrienden en met hen omgaat, om hen uit te nodigen tot de gemeenschap met Hem en hen daarin op te nemen”. Dei Verbum [[576|2]] Wij zouden echter de boodschap van de Proloog van de heilige Johannes niet voldoende hebben begrepen als wij niet verder zouden komen dan de constatering dat God zich liefdevol aan ons meedeelt. In werkelijkheid is het Woord van God, waardoor “alles is geworden” (Joh. 1, 3) [b:Joh. 1, 3] en dat “vlees is geworden” (Joh. 1, 14) [b:Joh. 1, 14], hetzelfde woord dat “in het begin” (Joh. 1, 1) [b:Joh. 1, 1] is. Ook al zien wij hier een toespeling op het begin van het boek Genesis (Gen. 1, 1) [[b:Gen. 1, 1]], in werkelijkheid staan wij hier voor een begin met een absoluut karakter, dat ons het innerlijk leven van God vertelt. De Proloog van Johannes stelt ons voor het feit dat de Logos werkelijk is sinds altijd en dat het God zelf is sinds altijd. Er is dus in God nooit een tijd geweest dat de Logos er niet was. Het Woord bestaat vóór de schepping. Daarom is er in het middelpunt van het goddelijk leven de gemeenschap, de absolute gave. “God is liefde” (1 Joh. 4, 16) [b:1 Joh. 4, 16], zal dezelfde apostel elders zeggen, en hiermee wijst hij op “het christelijk Godsbeeld en het daaruit voortvloeiende beeld van de mens en de weg die deze moet gaan.” Deus Caritas Est [[715|1]] God maakt zich aan ons bekend als mysterie van oneindige liefde, waarin de Vader vanaf eeuwigheid zijn Woord tot uitdrukking brengt in de Heilige Geest. Daarom openbaart het Woord, dat vanaf het begin bij God is en God is, God zelf in de dialoog van liefde tussen de goddelijke Personen en nodigt het ons uit daaraan deel te nemen. Daarom kunnen wij, gemaakt naar het beeld en de gelijkenis van God, die liefde is, onszelf alleen maar begrijpen in het opnemen van het Woord en in het zich laten leiden door de werkzaamheid van de Heilige Geest. In het licht van de openbaring, die door het goddelijk Woord is bewerkstelligd, wordt het raadsel van het mens-zijn duidelijk.

Referenties naar alinea 6: 1

Theologie vandaag: perspectieven, principes en criteria ->

Open uitgebreid overzicht

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

Analogie van het Woord van God
Uitgaande van deze beschouwingen, die voortkomen uit het mediteren over het christelijk mysterie, zoals dat tot uitdrukking komt in de Proloog van Johannes, is het nu noodzakelijk datgene naar voren te halen wat door de synodevaders is gesteld met betrekking tot de verschillende wijzen waarop wij de uitdrukking “Woord van God” gebruiken. Men heeft terecht gesproken van een symfonie van het Woord, van één enig Woord dat zich op verschillende manieren uit: “één meerstemmig gezang.” Instrumentum Laboris [[4003|(9)]] De synodevaders hebben, wat dit betreft, gesproken van een analoog gebruik in de menselijke taal met betrekking tot het Woord van God. Deze uitdrukking heeft immers enerzijds betrekking op het meedelen dat God van zichzelf doet, en anderzijds krijgt zij verschillende betekenissen die nauwkeurig dienen te worden overwogen en met elkaar in verband te worden gebracht, zowel vanuit theologisch standpunt als vanuit pastoraal gebruik gezien. Zoals ons de Proloog van Johannes duidelijk laat zien, duidt de Logos oorspronkelijk het eeuwige Woord aan, ofwel de eniggeboren Zoon, vóór alle eeuwen geboren uit de Vader en één in wezen met Hem: het Woord was bij God en het Woord was God. Ditzelfde Woord echter, zegt de heilige Johannes, is “vlees geworden” (Joh. 1, 14) [b:Joh. 1, 14]; daarom is Jezus Christus, geboren uit de Maagd Maria, werkelijk het Woord van God, dat één in wezen met ons is geworden. Dus duidt de uitdrukking “Woord van God” hier de persoon van Jezus Christus aan, eeuwige Zoon van de Vader, mens geworden.

Bovendien, als het Christusgebeuren het middelpunt vormt van de goddelijke openbaring, dan is het noodzakelijk tevens te erkennen dat de schepping zelf, het liber naturae, ook in wezen deel uitmaakt van deze meerstemmige symfonie, waarin het ene Woord tot uitdrukking komt. Op dezelfde wijze belijden wij dat God zijn Woord heeft meegedeeld in de heilsgeschiedenis; met de kracht van zijn Geest “heeft Hij gesproken door middel van de profeten.” Credo van Nicea - Constantinopel [[66]] Het goddelijk Woord komt daarom gedurende de gehele heilsgeschiedenis tot uitdrukking en heeft zijn volheid in het mysterie van de menswording, dood en verrijzenis van de Zoon van God. En verder is het Woord van God datgene dat door de apostelen wordt gepredikt in gehoorzaamheid aan de opdracht van de verrezen Jezus: “Gaat uit over de hele wereld en verkondigt het Evangelie aan heel de schepping” (Mc. 16, 15) [b:Mc. 16, 15]. Daarom wordt het Woord van God doorgegeven in de levende overlevering van de Kerk. Ten slotte is het gedocumenteerde en goddelijk geïnspireerde Woord van God de Heilige Schrift, het Oude en het Nieuwe Testament. Dit alles laat ons begrijpen waarom wij in de Kerk de Heilige Schrift zozeer vereren, ook al is het christelijk geloof niet een “godsdienst van het Boek”: het christendom is de “godsdienst van het Woord van God”, niet van “een geschreven en stom woord, maar van het mensgeworden en levende Woord”. IV, 11: PL 183, 86b [[2637]] Daarom dient de Schrift te worden verkondigd, aanhoord, gelezen, ontvangen en beleefd als het Woord van God, in het spoor van de apostolische overlevering waarmee het onlosmakelijk is verbonden. vgl: Dei Verbum [[[576|10]]]

Zoals de synodevaders hebben gezegd, hebben wij hier werkelijk te maken met een analoog taalgebruik van de uitdrukking “Woord van God”, waarvan wij ons bewust moeten zijn. Daarom is het noodzakelijk dat het de gelovigen meer moet worden geleerd om de verschillende betekenissen van deze uitdrukking te beseffen en de onderling samenhangende zin ervan te begrijpen. Ook van theologisch standpunt uit gezien is het noodzakelijk dat de onderverdeling in verschillende betekenissen wordt verdiept, opdat de eenheid van het goddelijk plan en de centrale plaats daarin van de persoon van Christus met grotere glans stralen. vgl: Propositiones [[[2664|3]]]

Referenties naar alinea 7: 2

Theologie vandaag: perspectieven, principes en criteria ->
Theologie vandaag: perspectieven, principes en criteria ->

Theologie vandaag: perspectieven, principes en criteria ->

Open uitgebreid overzicht

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

Heilige Schrift, inspiratie en waarheid
Een sleutelbegrip om de heilige tekst te verstaan als Woord van God in menselijke woorden is zeker inspiratie. Ook hier is het mogelijk een analogie voor te stellen: zoals het Woord van Christus vlees is geworden door het werk van de Heilige Geest in de schoot van de Maagd Maria, zo wordt de Heilige Schrift geboren uit de schoot van de Kerk door het werk van dezelfde Geest. De Heilige Schrift is “Woord van God, voor zover dit onder aandrift van de Geest schriftelijk wordt vastgelegd”. Dei Verbum [[576|9]] Zo herkent men heel de betekenis van de menselijke auteur die de geïnspireerde teksten heeft geschreven, en tegelijkertijd God zelf als de ware auteur.

Zoals de synodevaders hebben gezegd, komt in alle duidelijkheid naar voren hoezeer het thema van de inspiratie van doorslaggevende betekenis is voor een adequate benadering van de Schrift en de juiste hermeneutiek ervan, vgl: Propositiones [[[2664|5.12]]] die op haar beurt in dezelfde Geest moet geschieden als waarin zij is geschreven. Dei Verbum [[576|12]] Wanneer in ons het bewustzijn van de inspiratie afneemt, dan loopt men het risico de Schrift te lezen als een historisch curiosum en niet als een werk van de Heilige Geest, waarin wij de stem zelf van de Heer kunnen horen en zijn aanwezigheid in de geschiedenis kunnen leren kennen.

Bovendien hebben de synodevaders er de aandacht op gevestigd hoe met het thema van de inspiratie ook het thema van de waarheid van de Schrift is verbonden. vgl: Propositiones [[[2664|12]]] Daarom zal een verdieping van de dynamiek van de inspiratie ongetwijfeld ook leiden tot een groter begrip van de waarheid die is vervat in de heilige boeken. Zoals de leer van het concilie over dit thema zegt, leren de geïnspireerde boeken de waarheid: “Men moet dus eraan vasthouden dat al wat de geïnspireerde schrijvers of hagiografen beweren, door de Heilige Geest wordt beweerd. Daarom moet men belijden dat de boeken van de Schrift de waarheid die God omwille van ons heil in de heilige geschriften heeft willen doen optekenen onwankelbaar, trouw en zonder dwaling leren. Dus ‘is de gehele Schrift door God ingegeven en nuttig om te onderrichten, te weerleggen, te verbeteren en op te voeden tot gerechtigheid, opdat de man Gods volkomen zij, volkomen toegerust tot elk goed werk’ (2 Tim. 3, 16-17) [b:2 Tim. 3, 16-17]”. Dei Verbum [[576|11]]

De theologische reflectie heeft zeker altijd inspiratie en waarheid als twee sleutelbegrippen beschouwd voor een kerkelijke hermeneutiek van de Heilige Schrift. Toch moet men de tegenwoordige noodzaak erkennen van een adequate verdieping van deze werkelijkheden om beter te kunnen beantwoorden aan de eisen betreffende de interpretatie van de heilige teksten overeenkomstig hun aard. Vanuit dit perspectief gezien zou ik de dringende wens naar voren willen brengen dat het onderzoek op dit terrein vorderingen mag maken en vrucht mag dragen voor de bijbelwetenschap en het geestelijk leven van de gelovigen.

Referenties naar alinea 19: 2

Ecclesia in Medio Oriente ->
Inspiratie en waarheid van de Heilige Schrift ->

Open uitgebreid overzicht

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

God de Vader, bron en oorsprong van het Woord
De economie van de openbaring heeft haar begin en oorsprong in God de Vader. Zijn woord “heeft de hemel gemaakt, de geest uit zijn mond schiep de hemelse machten” (Ps. 33, 6) [b:Ps. 33, 6]. Hij is het die “de glans” doet “ontwaren van het Evangelie van de heerlijkheid van Christus die het beeld is van God” (2 Kor. 4, 6) [b:2 Kor. 4, 6] (Mt. 16, 17; Lc. 9, 29) [[b:Mt. 16, 17; Lc. 9, 29]].

In de Zoon, de Logos “die vlees is geworden” (Joh. 1, 14) [b:Joh. 1, 14] en is gekomen om de wil te doen van Hem die Hem heeft gezonden (Joh. 4, 34) [[b:Joh. 4, 34]], openbaart God, de bron van de openbaring, zich als Vader en voltooit Hij de goddelijke opvoeding van de mens, reeds eerder opgewekt door de woorden van de profeten en de wonderen tot stand gebracht in de schepping en in de geschiedenis van zijn volk en van alle mensen. Het hoogtepunt van de openbaring van God de Vader vindt zijn hoogtepunt in de gave van de Helper door de Zoon (Joh. 14, 16) [[b:Joh. 14, 16]], Geest van de Vader en de Zoon, die ons “tot de volle waarheid zal brengen” (Joh. 16, 13) [b:Joh. 16, 13].

Zo worden alle beloften van God “ja” in Jezus Christus (2 Kor. 1, 20) [[b:2 Kor. 1, 20]]. Op deze wijze doet zich voor de mens de mogelijkheid voor om de weg te gaan die hem brengt tot de Vader (Joh. 14, 6) [[b:Joh. 14, 6]], opdat uiteindelijk “God alles in alles zij” (1 Kor. 15, 28) [b:1 Kor. 15, 28].

Referenties naar alinea 20: 0

Geen referenties naar deze alinea

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

Zoals het kruis van Christus laat zien, spreekt God ook door middel van zijn zwijgen. Het zwijgen van God, de ervaring van de afstand van de Almachtige en Vader, is een doorslaggevende fase in de aardse tocht van de Zoon van God, het mensgeworden Woord. Hangend aan het kruishout heeft Hij geklaagd over het verdriet dat bij Hem door het zwijgen teweeg wordt gebracht: “Mijn God, mijn God, waarom hebt Gij Mij verlaten?” (Mc. 15, 34; Mt. 27, 46) [b:Mc. 15, 34; Mt. 27, 46]. Tot zijn laatste ademtocht vorderend in de gehoorzaamheid, heeft Jezus de Vader aangeroepen. Aan Hem heeft Hij zich toevertrouwd op het ogenblik van de overgang, door de dood heen, naar het eeuwige leven: “Vader, in uw handen beveel Ik mijn geest”. (Lc. 23, 46) [b:Lc. 23, 46]

Deze ervaring van Jezus is veelzeggend voor de situatie van de mens die na het Woord van God te hebben aanhoort en herkend ook zijn krachten moet meten met Gods zwijgen. Het is een ervaring die door zeer veel heiligen en mystici werd beleefd en die ook in onze tijd deel uitmaakt van de weg van veel gelovigen. Het zwijgen van God verlengt zijn voorafgaande woorden. Op deze donkere ogenblikken spreekt Hij in het mysterie van zijn zwijgen. Daarom verschijnt het zwijgen in de dynamiek van de christelijke openbaring als een belangrijke uitdrukking van het Woord van God.

Referenties naar alinea 21: 3

Stilte en woord: weg van de evangelisatie ->
Gebed en stilte: Jezus, meester van het gebed ->
Propositiones van de 13e Gewone Bisschoppensynode over de nieuwe evangelisatie ->

Open uitgebreid overzicht

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

- HOOFDSTUK 2 Het antwoord van de mens op het spreken van God

Geroepen om toe te treden tot het Verbond met God
Door de veelvormigheid van het Woord te onderstrepen hebben wij kunnen zien op hoeveel manieren God spreekt en de mens tegemoet komt, waarbij Hij zich laat kennen in de dialoog. Zeker, zoals de synodevaders hebben gezegd, “wanneer de dialoog betrekking heeft op de openbaring, dan impliceert dat het primaatschap van het Woord van God dat tot de mens is gericht”. Propositiones [[2664|4]] Het mysterie van het Verbond brengt de relatie tussen God, die met zijn Woord roept, en de mens, die antwoordt, tot uitdrukking in het helder bewustzijn dat het niet een ontmoeting betreft tussen twee gelijkwaardige contractanten; wat wij Oude en Nieuwe Verbond noemen, is niet een akkoord tussen twee gelijke partijen, maar louter een gave van God. Door middel van deze gave van de liefde overbrugt Hij iedere afstand en maakt Hij ons werkelijk tot zijn “partners” en verwezenlijkt Hij zo het huwelijksmysterie van de liefde tussen Christus en zijn Kerk. In deze visie verschijnt iedere mens als de ontvanger van het Woord, die wordt gevraagd en geroepen om met een vrij antwoord aan deze dialoog van liefde deel te nemen. Ieder van ons wordt door God zo in staat gesteld om naar het goddelijk Woord te luisteren en er antwoord op te geven. De mens wordt geschapen in het Woord en leeft daarin; hij kan alleen maar zichzelf begrijpen als hij zich opent voor deze dialoog. Het Woord van God openbaart dat ons leven van nature kindschap en relatie is. Door genade zijn wij waarlijk geroepen gelijkvormig te worden aan Christus, de Zoon van de Vader, en in Hem te worden veranderd.

Referenties naar alinea 22: 1

Propositiones van de 13e Gewone Bisschoppensynode over de nieuwe evangelisatie ->

Open uitgebreid overzicht

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

God luistert naar de mens en geeft antwoord op zijn vragen
In deze dialoog met God begrijpen wij onszelf en vinden wij een antwoord op de diepste vragen die leven in ons hart. Het Woord van God gaat niet tegen de mens in, het onderdrukt zijn authentieke verlangens niet, integendeel, het verlicht deze door ze te zuiveren en tot vervulling te brengen. Wat is het belangrijk voor onze tijd te ontdekken dat alleen God de dorst die er in het hart van ieder mens is, beantwoordt! In onze tijd heeft zich helaas, vooral in het Westen, het idee verbreid dat God niets te maken heeft met het leven en de problemen van de mens en dat, integendeel, zijn aanwezigheid een bedreiging kan zijn voor zijn autonomie. In werkelijkheid laat de hele heilseconomie zien dat God spreekt en ingrijpt in de geschiedenis ten gunste van de mens en zijn algehele heil. Het is dus van pastoraal standpunt uit gezien doorslaggevend het Woord van God te presenteren in zijn vermogen om in dialoog te zijn met de problemen die de mens in het dagelijks leven onder ogen moet zien. Juist Jezus openbaart zich aan ons als degene die is gekomen opdat wij leven hebben in overvloed (Joh. 10, 10) [[b:Joh. 10, 10]]. Daarom moeten wij er alles aan doen om het Woord van God te laten zien als een open staan voor eigen problemen, als een antwoord op eigen vragen, een verbreding van eigen waarden en tegelijkertijd als een vervulling van eigen verlangens. De pastoraal van de Kerk dient goed te illustreren hoe God luistert naar de behoefte van de mens en zijn roep om hulp. De heilige Bonaventura zegt in zijn Breviloquium: “De vrucht van de Heilige Schrift is er niet zo maar een, maar zelfs de volheid van het eeuwig geluk. De Heilige Schrift is immers nu juist het boek waarin woorden van eeuwig leven staan geschreven, opdat wij niet alleen geloven, maar ook het eeuwig leven bezitten, waarin wij zullen zien, liefhebben en al onze verlangens zullen worden verwezenlijkt”. Prol.: Opera Omnia, V, Quaracchi 1891, pp. 201-202. [[3505]]

Referenties naar alinea 23: 0

Geen referenties naar deze alinea

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

Een dialoog voeren met God door middel van zijn woorden
Het goddelijke Woord leidt ieder van ons in het gesprek met de Heer: de God die spreekt, leert ons hoe wij met Hem kunnen spreken. Spontaan denkt men hier aan het Boek van de Psalmen, waarin Hij ons de woorden geeft waarmee wij ons tot Hem kunnen richten, ons leven ter sprake kunnen brengen ten overstaan van Hem en zo het leven zelf veranderen in een beweging naar God toe. vgl: Tot de vertegenwoordigers van de wereld van de cultuur [[[2527|5]]] In de Psalmen vinden wij immers het hele onderscheiden scala aan gevoelens die de mens in zijn bestaan kan ondervinden en die met wijsheid voor God worden gebracht: vreugde en verdriet, angst en hoop, vrees en ongerustheid vinden hier hun uitdrukking. Met de Psalmen denken wij ook aan de talrijke andere teksten van de Heilige Schrift die laten zien hoe de mens zich tot God richt in de vorm van een voorbede (Ex. 33, 12-16) [[b:Ex. 33, 12-16]], een jubelzang om de overwinning (Ex. 15) [[b:Ex. 15]], of een weeklacht bij het vervullen van een eigen zending (Jer. 20, 7-18) [[b:Jer. 20, 7-18]]. Op deze wijze wordt ook het woord dat de mens tot God richt, Woord van God ter bevestiging van het dialoogkarakter van heel de christelijke openbaring Propositiones [[2664|4]] en heel het bestaan van de mens wordt een dialoog met God, die spreekt en luistert, die roept en ons leven in beweging zet. Het Woord van God openbaart hier dat heel het bestaan van de mens staat onder de goddelijke roep. vgl: Relatio post disceptationem [[[3922|(12)]]]

Referenties naar alinea 24: 2

Ecclesia in Medio Oriente ->
Theologie vandaag: perspectieven, principes en criteria ->

Tweede zondag van de Advent 2010 ->

Open uitgebreid overzicht

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

- HOOFDSTUK 3 De hermeneutiek van de H. Schrift in de Kerk

De Kerk als plaats van oorsprong van de hermeneutiek van de Bijbel
Een ander belangrijk thema dat gedurende de synode naar voren is gekomen en waarop ik nu de aandacht wil vestigen, is de interpretatie van de Heilige Schrift in de Kerk. Juist het intrinsieke verband tussen Woord en geloof maakt duidelijk dat een authentieke hermeneutiek van de bijbel alleen maar kan plaats vinden binnen het geloof van de Kerk, dat in het ja van Maria zijn model heeft. De heilige Bonaventura zegt naar aanleiding hiervan dat er zonder het geloof geen sleutel is om tot de heilige tekst te naderen: “Dit is de kennis van Jezus Christus, uit wie, als een bron, de zekerheid en het begrip van heel de Heilige Schrift voortkomen. Daarom is het onmogelijk dat iemand tot de kennis daarvan komt als hij niet eerst het ingegeven geloof van Christus heeft, dat een lamp, poort en ook fundament is van heel de Heilige Schrift”. Prol.: Opera Omnia, V, Quaracchi 1891, pp. 201-202 [[3505]] En de heilige Thomas van Aquino [d:242] stelt met nadruk, de heilige Augustinus [d:234] citerend: “Ook de letter van het evangelie doodt als de innerlijke, genezende genade van het geloof ontbreekt”. ia-iiae q. 106 a. 2 [[t:ia-iiae q. 106 a. 2]]

Dit vergunt het ons te herinneren aan een fundamenteel criterium van de Bijbelse hermeneutiek: de plaats van oorsprong van de interpretatie van de Schrift is het leven van de Kerk. Deze bewering verwijst niet naar de Kerk als een extrinsiek criterium waarnaar de exegeten zich moeten plooien, maar komt voort uit de werkelijkheid zelf van de Schrift en door de wijze waarop zij in de tijd tot stand is gekomen. Immers, “de geloofstradities vormden de levende omgeving waarin de literaire activiteit van de auteurs van de Heilige Schrift zich invoegt. Dit zich invoegen hield ook in een deelname aan het liturgisch leven en de uiterlijke activiteit van de gemeenschappen, aan hun cultuur en de wederwaardigheden van hun historische bestemming. De interpretatie van de Heilige Schrift vereist daarom op gelijke wijze een deelname van de exegeten aan heel het leven en heel het geloof van de gelovende gemeenschap van hun tijd”.86 “Omdat de Heilige Schrift in dezelfde Geest moet worden gelezen en verklaard waarin zij is geschreven”, Dei Verbum [[576|12]] is het bijgevolg noodzakelijk dat exegeten, theologen en het volk van God haar moeten benaderen voor wat zij werkelijk is, als Woord van God, dat zich aan ons meedeelt door menselijke woorden (1 Tess. 2, 13) [[b:1 Tess. 2, 13]]. Dit is een constant en impliciet gegeven in de Bijbel zelf: “geen profetie van de Schrift laat eigenmachtige uitleg toe. Want profetie is nooit voortgekomen uit menselijke aandrift, door de Heilige Geest gedreven hebben mensen gesproken van Godswege” (2 Pt. 1, 20-21) [b:2 Pt. 1, 20-21]. Het is overigens juist het geloof van de Kerk dat in de Bijbel het Woord van God herkent; zoals op bewonderenswaardige wijze de heilige Augustinus zegt: “Ik zou niet in het Evangelie geloven als het gezag van de katholieke Kerk mij niet daartoe zou brengen”. V, 6: PL 42, 176 [[839]] De Heilige Geest, die het leven van de Kerk bezielt, is het die ons in staat stelt om de Schrift op authentieke wijze te interpreteren. De Bijbel is het boek van de Kerk en zij is ingebed in het leven van de Kerk en daarom ontstaat hieruit de ware hermeneutiek.

Referenties naar alinea 29: 0

Geen referenties naar deze alinea

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

De heilige Hiëronymus herinnert eraan dat wij nooit alleen de Heilige Schrift kunnen lezen. Wij vinden teveel gesloten deuren en komen gemakkelijk tot dwalingen. De bijbel is geschreven door het volk van God en voor het volk van God onder inspiratie van de Heilige Geest. Alleen in deze gemeenschap met het volk van God kunnen wij werkelijk als collectief doordringen tot kern van de waarheid die God zelf ons wil zeggen. vgl: H. Hieronymus (2) - zijn werken [[[2102|4]]] De grote geleerde, voor wie “het niet kennen van de Schrift het niet kennen van Christus is”, Prol.: PL 24, 17 [[1810]] zegt dat de kerkelijke dimensie van de interpretatie van de bijbel niet een eis is die van buiten wordt opgelegd: het Boek is nu juist de stem van het pelgrimerende volk van God en alleen in het geloof van dit volk zijn wij om zo te zeggen in de juiste toonsoort om de Heilige Schrift te begrijpen. Een authentieke interpretatie van de Bijbel moet altijd in harmonische overeenstemming zijn met het geloof van de katholieke Kerk. De heilige Hiëronymus richtte zich als volgt tot een priester: “Houd stevig vast aan de traditionele leer die u is geleerd, opdat u volgens de gezonde leer kunt aansporen en hen kunt weerleggen die deze tegenspreken”. 52, 7: CSEL 54, S. 426 [[1052]]

Een benadering van de heilige tekst die afziet van het geloof, kan interessante elementen aan de hand doen door stil te staan bij de structuur van de tekst en de vormen ervan; een dergelijke poging zou echter onvermijdelijk alleen maar inleidend en structureel onaf zijn. Immers, zoals door de Pauselijke Bijbelcommissie is gesteld en in de moderne hermeneutiek algemeen als beginsel is aanvaard, “is een juiste kennis van de tekst van de bijbel slechts toegankelijk voor degene die een ervaren affiniteit heeft met datgene waarover de tekst spreekt”. Interpretatie van de Bijbel in de Kerk [[2510|56-57]] Dit alles legt de nadruk op de relatie tussen het geestelijk leven en de hermeneutiek van de Schrift. “Immers, met het groeien van het leven in de Geest groeit in de lezer ook het begrip van de werkelijkheid waarover de tekst van de Bijbel spreekt”. II, A,2: Ench. Vat. 13, nr. 2991 [[2510]] De intensiteit van een authentieke kerkelijke ervaring kan alleen maar een authentiek gelovig begrip ten opzichte van het Woord van God vergroten; omgekeerd moet men zeggen dat een gelovig lezen van de Schrift het kerkelijk leven zelf doet groeien. Op grond hiervan kunnen wij de bekende woorden van de heilige Gregorius de Grote op een nieuwe wijze verstaan: “de goddelijke woorden vergroeien met wie ze leest”. I, VII, 8: PL 76, 843 D. [[1190]] Zo staat het luisteren naar het Woord van God aan het begin van de kerkelijke gemeenschap met allen die onderweg zijn in het geloof en doet deze groeien.

Referenties naar alinea 30: 0

Geen referenties naar deze alinea

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

“De ziel van de heilige theologie”
“De studie van de Heilige Schrift moet als het ware de ziel vormen van de heilige theologie” Dei Verbum [[576|24]] vgl: Providentissimus Deus [[[615|45-47]]] vgl: Pars III: AAS 12 (1920), 385-422 [[[616]]]: deze woorden van de dogmatische constitutie Dei Verbum [576] zijn ons in deze jaren steeds vertrouwder geworden. Wij kunnen zeggen dat men in de tijd na het Tweede Vaticaans Concilie [d:4], voor wat de theologische en exegetische studie betreft, herhaaldelijk heeft verwezen naar deze woorden als symbool van de hernieuwde belangstelling voor de Heilige Schrift. Ook de 12e vergadering van de Bisschoppensynode [d:223] heeft vaak verwezen naar deze bekende uitspraak om met betrekking tot de heilige tekst de relatie aan te geven tussen historisch onderzoek en hermeneutiek van het geloof. In dit perspectief hebben de synodevaders met vreugde erkend dat de studie van het woord van God in de Kerk gedurende de laatste decennia is toegenomen en hebben ze hun hartelijke dank tot uitdrukking gebracht aan de talrijke exegeten en theologen die met hun toewijding, inzet en bekwaamheid een wezenlijke bijdrage hebben geleverd en leveren aan een beter begrip van de Schrift door zich bezig te houden met de complexe problemen waarvoor onze tijd het Bijbelonderzoek stelt. vgl: Propositiones [[[2664|26]]] Gevoelens van oprechte dankbaarheid ook voor al de leden van de Pauselijke Bijbelcommissie [d:128] die elkaar in deze jaren zijn opgevolgd en die in nauwe samenwerking met de Congregatie voor de Geloofsleer [d:106] hun gekwalificeerde bijdragen blijven leveren door zich bezig te houden met bijzondere problemen die op het bestuderen van de Heilige Schrift betrekking hebben. De synode heeft bovendien de behoefte gevoeld om na te denken over de stand van de huidige bijbelstudie en haar belang op theologisch gebied. Van een vruchtbare relatie tussen exegese en theologie hangt immers voor een groot gedeelte de pastorale doeltreffendheid van het kerkelijk handelen en het geestelijk leven van de gelovigen af. Daarom vind ik het belangrijk enkele overwegingen te hernemen die in de gevoerde discussie over dit thema bij de werkzaamheden van de synode naar voren zijn gekomen.

Referenties naar alinea 31: 0

Geen referenties naar deze alinea

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

Ontwikkeling van het Bijbelonderzoek en kerkelijk leerambt
Het is vóór alles noodzakelijk het nut te erkennen dat in het leven van de Kerk is voortgekomen uit de historisch-kritische exegese en de andere methoden van tekstanalyse die zich recentelijk hebben ontwikkeld. vgl: A-B: Ench. Vat. 13, nr. 2846-3150. [[[2510]]] Voor de katholieke opvatting over de Heilige Schrift is de aandacht voor deze methoden onmisbaar en verbonden met het realisme van de menswording: “Deze noodzaak is het gevolg van het christelijk principe, zoals dat is geformuleerd in het Evangelie volgens Johannes 1,11: Verbum caro factum est. (Joh. 1, 11) [b:Joh. 1, 11] Het historische feit is een essentiële dimensie van het christelijk geloof. De heilsgeschiedenis is niet een mythologie, maar een ware geschiedenis en dient daarom te worden bestudeerd met de methoden van serieus historisch onderzoek”. Reflexie over het thema van de 12e Bisschoppensynode [[2650|1]] vgl: Propositiones [[[2664|25]]] Daarom vereist het bestuderen van de Bijbel de kennis en het juiste gebruik van deze onderzoeksmethoden. Weliswaar is in wetenschappelijke kring de gevoeligheid hiervoor in de moderne tijd sterker geworden, zij het niet overal in gelijke mate, toch is er in de gezonde kerkelijke overlevering altijd liefde geweest voor het bestuderen van de “letter”. Het zij voldoende hier te herinneren aan de monastieke cultuur waaraan wij uiteindelijk het fundament van de Europese cultuur hebben te danken, aan de oorsprong waarvan de belangstelling voor het woord staat. Het verlangen naar God sluit de liefde in voor het woord in al zijn dimensies: “daar in het woord van de Bijbel God onderweg is naar ons en wij naar Hem, moet men leren door te dringen tot het geheim van de taal, haar leren begrijpen in haar structuur en haar wijze van uitdrukken. Zo worden juist vanwege het zoeken naar God de profane wetenschappen belangrijk die ons de wegen wijzen naar de taal.” Reflexie over het thema van de 12e Bisschoppensynode [[2650|1]] Tot de vertegenwoordigers van de wereld van de cultuur [[2527|3]]

Referenties naar alinea 32: 0

Geen referenties naar deze alinea

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 36: 0

Geen referenties naar deze alinea

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

Letterlijke en spirituele betekenis
Een veelbetekenende bijdrage aan een herstel van een adequate hermeneutiek van de Schrift, zoals dat is bepaald in de vergadering van de synode, komt ook van een hernieuwd luisteren naar de kerkvaders en hun exegetische benadering. vgl: Propositiones [[[2664|6]]] De kerkvaders laten ons ook vandaag nog een theologie van grote waarde zien, omdat in het middelpunt hiervan het bestuderen van de Heilige Schrift in haar geheel staat. De vaders zijn immers op de eerste plaats en in wezen “commentatoren van de Heilige Schrift”. III, XXI,59: PL 32, 1300 [[836]] vgl: II, I, 2: PL 42, 845 [[[905]]] Hun voorbeeld kan “de moderne exegeten een werkelijk godsdienstige benadering leren van de Heilige Schrift, als ook een interpretatie die zich voortdurend houdt aan het criterium van de communio met de ervaring van de Kerk, die door de geschiedenis heen op weg is onder leiding van de Heilige Geest”. Inspectis dierum [[2623|(26)]]

Hoewel de patristische en middeleeuwse traditie natuurlijk de middelen van filologische en historische aard die de moderne exegese ter beschikking staan, niet kende, wist zij toch de verschillende betekenissen van de Schrift te onderkennen, te beginnen bij de letterlijke, d.w.z. de betekenis “die door de woorden van de Schrift tot uitdrukking wordt gebracht en die door de exegese die de regels van de juiste interpretatie volgt, ontdekt wordt.” Catechismus van de Katholieke Kerk [[1|116]] De heilige Thomas van Aquino zegt: “Alle betekenissen van de Heilige Schrift zijn gebaseerd op de letterlijke”. ia q. 1 a. 10 ad 1 [[t:ia q. 1 a. 10 ad 1]] Men moet echter eraan herinneren dat in de tijd van de vaders en in de Middeleeuwen iedere vorm van exegese, ook de letterlijke, werd bedreven op grond van het geloof en dat er niet noodzakelijkerwijs een letterlijke en een geestelijke betekenis was. Men denke, wat dit betreft, aan het klassieke distichon dat de relatie weergeeft tussen de verschillende betekenissen van de Schrift:

“Littera gesta docet, quid credas allegoria, Moralis quid agas, quo tendas anagogia.

De letterlijke betekenis leert de gebeurtenissen, de allegorie wat men moet geloven; de morele betekenis wat men moet doen, en de anagogie waarnaar men moet streven”. Catechismus van de Katholieke Kerk [[1|118]]

H. Laurentius van Brindisi ->
Theologie vandaag: perspectieven, principes en criteria ->

Open uitgebreid overzicht

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

Gevolgen voor de opzet van de theologische studie
Een andere consequentie die voortvloeit uit een adequate hermeneutiek van het geloof, betreft de noodzaak om de implicaties ervan te laten zien voor de exegetische en theologische vorming, in het bijzonder van de priesterkandidaten. Men moet ervoor zorgen dat de studie van de Heilige Schrift werkelijk de ziel is van de theologie, omdat men daarin het Woord van God herkent, dat zich vandaag richt tot de wereld, tot de Kerk en tot ieder persoonlijk. Het is belangrijk dat er aan de criteria die door nummer 12 [576|12] van de dogmatische constitutie Dei Verbum [576] worden aangegeven, daadwerkelijk aandacht wordt besteed en dat deze tot onderwerp van verdieping worden gemaakt. Men dient te vermijden dat er een opvatting van wetenschappelijk onderzoek op na wordt gehouden die zich neutraal acht ten opzichte van de Schrift. Daarom is het samen met de studie van de eigen talen waarin de bijbel is geschreven, en van de adequate interpretatiemethoden noodzakelijk dat de studenten een diep geestelijk leven hebben, zodat men begrijpt dat de Schrift alleen maar kan worden begrepen, als men haar beleeft. In dit perspectief beveel ik aan dat de studie van het overgeleverde en geschreven Woord van God steeds geschiedt in een diepe kerkelijke geest en dat men bij de academische vorming terdege rekening houdt met de bijdragen over deze onderwerpen van de kant van het leergezag, dat “niet boven het woord van God staat, maar het dient. Want het leert enkel, wat overgeleverd is, door dit krachtens goddelijke opdracht en onder bijstand van de Heilige Geest, vroom te aanhoren, heilig te bewaren en trouw uiteen te zetten”. Dei Verbum [[576|10]] Daarom dient men er zorg voor te dragen dat de studie geschiedt met erkenning van het feit dat “de heilige overlevering, de Heilige Schrift en het leraarsambt van de Kerk derhalve, volgens het wijze raadsbesluit van God, zo met elkaar verbonden en verenigd blijken te zijn, dat het een zonder het ander geen stand houdt”. Dei Verbum [[576|10]] Ik wens daarom dat volgens de leer van het Tweede Vaticaans Concilie [d:4] de studie van de Heilige Schrift, gelezen in de gemeenschap van de universele Kerk, werkelijk als het ware de ziel van de theologische studie is. vgl: Dei Verbum [[[576|24]]]

Referenties naar alinea 47: 0

Geen referenties naar deze alinea

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

De Heiligen en de interpretatie van de Schrift
De interpretatie van de Heilige Schrift zou onvolledig blijven, als men ook niet zou luisteren naar wie waarlijk het Woord van God hebben beleefd, oftewel de heiligen. vgl: Propositiones [[[2664|22]]] Immers, viva lectio est vita bonorum”. XXIV, VIII, 16: PL 76, 295 [[847]] De diepste interpretatie van de Schrift komt inderdaad van hen die zich door het Woord van God hebben laten vormen door ernaar te luisteren, het te lezen en het voortdurend te overwegen.

Het is zeker niet toevallig dat de grote geestelijke stromingen die op de geschiedenis van de Kerk hun stempel hebben gedrukt, zijn voortgekomen uit een expliciete verwijzing naar de Schrift.

Ik denk bijvoorbeeld aan de heilige Antonius abt, die werd bewogen door te luisteren naar de woorden van de Heer: “Wilt ge volmaakt zijn, ga dan naar huis, verkoop wat ge bezit en geef het aan de armen, daarmee zult ge een schat in de hemel bezitten. En kom dan terug om Mij te volgen” (Mt. 19, 21) [b:Mt. 19, 21]. vgl: II: PL 73, 127 [[[1897]]]
Niet minder suggestief is de heilige Basilius de Grote, die zich in zijn werk Moralia [1952] afvraagt: “Wat is eigen aan het geloof? De volledige en onbetwiste zekerheid van de door God geïnspireerde woorden. (…) Wat is eigen aan de gelovige? Zich met die volledige zekerheid conformeren aan de betekenis van de woorden van de Schrift en het niet wagen ook maar iets hieraan af te doen of hieraan toe te voegen.” LXXX, XXII; PG 31, 867 [[1952]]
De heilige Benedictus verwijst in zijn Regel [934] naar de Schrift als “de meest juiste norm van het leven van de mens”. 73, 3: SC 182, p. 672 [[934 |+ 991 ]]
“Toen de heilige Franciscus van Assisi hoorde”, zo schrijft Thomas van Celano, “dat de leerlingen van Christus geen goud, geen zilver, geen geld mogen bezitten, noch een reiszak, noch brood, noch een stok voor onderweg mogen meenemen, noch schoeisel, noch twee onderkleden mogen hebben, (...) riep hij, jubelend in de Heilige Geest, uit: dit wil ik, dit vraag ik, dit verlang ik met heel mijn hart!” IX, 22: FF 356 [[3338]]
De heilige Clara neemt de ervaring van de heilige Franciscus volledig over: “De levenswijze van de Arme Zusters (...) is dit: het heilig Evangelie van onze Heer Jezus Christus naleven”. I, 1-2; FF 2750 [[4097]]
De heilige Dominicus de Guzman, vervolgens “toonde zich overal een man van het evangelie, in woorden als ook in werken” 16, p. 75 [[3366]] en hij wilde dat ook zijn broeders in de prediking zo waren, “mannen van het Evangelie”. II, XXXI [[4098]]
De karmelietes, de heilige Theresia van Jezus, die in haar geschriften voortdurend gebruik maakt van Bijbelse beelden om haar mystieke ervaring tot uitdrukking te brengen, herinnert eraan dat Jezus zelf haar openbaart dat “heel het kwaad van de wereld voortkomt uit het niet duidelijk kennen van de waarheden van de Heilige Schrift”. 40, 1 [[3986]]
De heilige Theresia van het Kindje Jezus vindt de Liefde als haar persoonlijke roeping in het onderzoeken van de Schrift, in het bijzonder de hoofdstukken 12 en 13 van de Eerste brief aan de Korintiërs; Ms. B 3r [[4023]] dezelfde heilige beschrijft de aantrekkingskracht van de Schrift: “Ik hoef maar een blik te werpen op het Evangelie, of ik ruik onmiddellijk de geuren van het leven van Jezus en weet waarheen ik moet snellen”. Ms. C 35v [[4023]]

Iedere heilige vormt als het ware een lichtstraal die uitgaat van het Woord van God:

zo denken wij bovendien aan de heilige Ignatius van Loyola in zijn zoeken naar de waarheid en in de onderscheiding der geesten;
de heilige Johannes Bosco in zijn hartstocht voor de opvoeding van de jeugd;
de heilige Johannes Maria Vianney in zijn bewustzijn van de grootsheid van het priesterschap als gave en taak;
de heilige Pio van Pietralcina in zijn instrument zijn van de goddelijke barmhartigheid;
de heilige Josemaría Escrivá in zijn prediking over de universele roeping tot heiligheid;
de zalige Teresa van Calcutta, Zuster van Naastenliefde voor de armsten der armen;
tot en met de martelaren van het nazisme en het communisme, die enerzijds worden vertegenwoordigd door de karmelietes, de heilige Theresia Benedicta van het Kruis (Edith Stein) en anderzijds door de zalige Aloysius Stepinac, kardinaal-aartsbisschop van Zagreb.

Referenties naar alinea 48: 0

Geen referenties naar deze alinea

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

De heiligheid met betrekking tot het Woord van God hoort zo in zekere zin tot de profetische overlevering, waarin het Woord van God het leven zelf van de profeet in dienst neemt. In deze zin vertegenwoordigt de heiligheid in de Kerk een hermeneutiek van de Schrift die men niet over het hoofd mag zien. De Heilige Geest die de gewijde schrijvers heeft geïnspireerd, is dezelfde die de heiligen bezielt om hun leven te geven voor het Evangelie. Bij hen in de leer gaan is een zekere weg om te komen tot een levende en doeltreffende hermeneutiek van het Woord van God.

Van dit verband tussen Woord van God en heiligheid hebben wij een rechtstreeks getuigenis gehad gedurende de 12e vergadering van de synode [d:223], toen op 12 oktober op het Sint Pietersplein de heiligverklaring heeft plaatsgevonden van vier nieuwe heiligen: de heilige priester Gaetano Errico, stichter van de Congregatie van de Heilige Harten van Jezus en Maria; moeder Maria Bernarda Bütler, geboren in Zwitserland en missiezuster in Ecuador en Colombia; zuster Alfonsa van de Onbevlekte Ontvangenis, de eerste vrouwelijke heilige die in India is geboren; de jonge Ecuadoriaanse vrouwelijke leek Narcisa de Gesù Martillo Morán. Met hun leven hebben zij voor de wereld en de Kerk getuigenis afgelegd van de altijddurende vruchtbaarheid van het Evangelie van Christus. Vragen wij de Heer dat op voorspraak van de heiligen die juist tijdens de dagen van de synodale vergadering over het Woord van God heilig zijn verklaard, ons leven “die goede grond” zal zijn waarop de goddelijke Zaaier het Woord kan zaaien, opdat het in ons vrucht draagt van heiligheid, “dertig-, zestig- en honderdvoudig” (Mc. 4, 20) [b:Mc. 4, 20].

Referenties naar alinea 49: 0

Geen referenties naar deze alinea

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

- DEEL 2 Verbum in Ecclesia - Het Woord in de Kerk

- HOOFDSTUK 1 Het Woord van God en de Kerk

De Kerk aanvaardt het Woord
De Heer verkondigt zijn Woord, opdat het door hen die juist “door middel van” hetzelfde Woord zijn geschapen wordt aanvaard. “Hij kwam in het zijne” (Joh. 1, 11) [b:Joh. 1, 11]: het Woord is ons oorspronkelijk niet vreemd en de schepping is gewild in een relatie van vertrouwelijkheid met het goddelijk leven. De Proloog van het vierde evangelie confronteert ons met de weigering ten opzichte van het Woord van God door de “zijnen” die “het niet aanvaardden” (Joh. 1, 11) [b:Joh. 1, 11]. Het niet aanvaarden betekent niet luisteren naar zijn stem, niet gelijkvormig worden aan de Logos. Waar de mens, ook al is hij broos en zondig, zich oprecht openstelt voor de ontmoeting met Christus, begint daarentegen een radicale verandering: “aan allen die Hem echter wel aanvaardden, gaf Hij het vermogen om kinderen van God te worden” (Joh. 1, 12) [b:Joh. 1, 12]. Het Woord aanvaarden wil zeggen zich door Hem laten vormen, zodat men door de kracht van de Heilige Geest gelijkvormig wordt gemaakt aan Christus, “de Eniggeborene van de Vader” (Joh. 1, 14) [b:Joh. 1, 14]. Het is het begin van een nieuwe schepping, het nieuwe schepsel wordt geboren, een nieuw volk. Zij die geloven, ofwel zij die de gehoorzaamheid van het geloof beleven, “zijn uit God geboren” (Joh. 1, 13) [b:Joh. 1, 13], worden deelgenoot gemaakt aan het goddelijk leven: zonen in de Zoon (Gal. 4, 5-6; Rom. 8, 14-17) [[b:Gal. 4, 5-6; Rom. 8, 14-17]]. Wanneer de heilige Augustinus deze passage in het evangelie van Johannes becommentarieert, merkt hij suggestief op: “door middel van het Woord ben je geschapen, maar het is noodzakelijk dat je door middel van het Woord wordt herschapen”. I, 12: PL 35, 1385 [[859]] Hier zien we dat het gelaat van de Kerk zich aftekent, als werkelijkheid die wordt bepaald door het aanvaarden van het Woord van God, dat door mens te worden is gekomen om zijn verblijf onder ons te nemen (Joh. 1, 14) [[b:Joh. 1, 14]]. Dit verblijf van God onder de mensen, dit shekinah (Ex. 26, 1) [[b:Ex. 26, 1]], voorafgebeeld in het Oude Testament, komt nu tot stand in de definitieve tegenwoordigheid van God onder de mensen.

Referenties naar alinea 50: 0

Geen referenties naar deze alinea

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

Gelijktijdigheid van Christus in het leven van de Kerk
De relatie tussen Christus, Woord van de Vader, en de Kerk kan niet worden verstaan in termen van eenvoudigweg een voorbije gebeurtenis, maar het betreft een vitale relatie, waartoe iedere gelovige wordt geroepen om persoonlijk toe te treden. Wij spreken immers van de tegenwoordigheid van het Woord van God vandaag onder ons: “Ziet Ik ben met u alle dagen tot aan de voleinding der wereld” (Mt. 28, 20) [b:Mt. 28, 20]. Zoals Paus Johannes Paulus II heeft gezegd: “De gelijktijdigheid van Christus met de mens van iedere tijd wordt verwezenlijkt in zijn lichaam, dat de Kerk is. Daarom beloofde de Heer zijn leerlingen de Heilige Geest die hun zijn geboden “in herinnering zou brengen” en zou doen begrijpen (Joh. 14, 26) [[b:Joh. 14, 26]] en een bron zou zijn van nieuw leven in de wereld (Joh. 3, 5-8; Rom. 8, 1-13) [[b:Joh. 3, 5-8; Rom. 8, 1-13]]. Veritatis Splendor [[83|25]] De dogmatische constitutie Dei Verbum [576] drukt dit mysterie in de Bijbelse termen van een huwelijksdialoog uit: “God, die weleer heeft gesproken, onderhoudt zich ononderbroken met de bruid van zijn beminde Zoon en leidt de Heilige Geest, door wie de levende stem van het evangelie in de Kerk en door haar in de wereld weerklinkt, de gelovigen tot de volle waarheid en doet het woord van Christus overvloedig in hen wonen (Kol. 3, 16) [[b:Kol. 3, 16]]”. Dei Verbum [[576|8]]

De Bruid van Christus, leermeester in het luisteren, herhaalt ook vandaag met geloof: “Spreek, Heer, uw Kerk luistert”. Relatio Ante Disceptationem [[4027|(11)]] Daarom begint de dogmatische constitutie Dei Verbum [576] met de woorden: “Het woord van God met heilige eerbied beluisterend en met vrijmoedigheid verkondigend, geeft de heilige kerkvergadering...”. Dei Verbum [[576|1]] Het betreft inderdaad een dynamische definitie van het leven van de Kerk. “Het zijn woorden waarmee het concilie een kenmerkend aspect van de Kerk aangeeft: zij is een gemeenschap die het Woord van God aanhoort en verkondigt. De Kerk leeft niet uit zichzelf, maar uit het evangelie en uit het evangelie haalt zij altijd en steeds opnieuw de richting voor haar tocht. Het is een kanttekening die iedere christen moet aanvaarden en toepassen op zichzelf: alleen wie vóór alles luistert naar het Woord van God, kan ook de verkondiger ervan worden”. Tot de deelnemers aan het internationaal Congres "De Heilige Schrift in het leven van de Kerk" [[2659]] In het verkondigde en aanhoorde Woord en in de sacramenten zegt Jezus vandaag, hier en nu aan iedereen: “Ik ben van jou, Ik geef mij aan jou”, opdat de mens kan aanvaarden en op zijn beurt kan antwoorden: “Ik ben van jou”. vgl: Relatio Ante Disceptationem [[[4027|(10)]]] De Kerk blijkt zo de plaats te zijn waar wij door genade kunnen ervaren hetgeen de Proloog van Johannes vertelt: “aan hen die Hem wél aanvaardden, gaf Hij het vermogen om kinderen van God te worden” (Joh. 1, 12) [b:Joh. 1, 12].

Referenties naar alinea 51: 2

Relatio Ante Disceptationem ->
Kerk is missie ->

Open uitgebreid overzicht

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

- HOOFDSTUK 2 De liturgie: de bevoorrechte plaats van het Woord van God

Het woord van God in de heilige liturgie
Wanneer men de Kerk beschouwt als “huis van het Woord” Boodschap van de Synodevaders aan het volk van God n.a.v. de Synode over het Woord van God [[2662|7]], dan moet men vóór alles aandacht besteden aan de heilige liturgie. Dat is immers de bevoorrechte plaats waar God tot ons spreekt in het heden van ons leven, vandaag spreekt tot zijn volk, dat luistert en antwoordt. Iedere liturgische handeling is van nature doordrenkt van de Heilige Schrift. Zoals de constitutie Sacrosanctum Concilium [570] zegt, “de Heilige Schrift is bij de viering van de liturgie van de hoogste betekenis. Daaruit worden immers de lezingen gehouden en in de homilie nader verklaard, alsook de psalmen gezongen; uit haar inspiratie en geest zijn de smeekbeden, de oraties en de liturgische gezangen voortgekomen; aan haar ontlenen handelingen en tekenen hun zin”. Sacrosanctum Concilium [[570|24]] Meer nog, men moet zeggen dat Christus zelf “aanwezig is in zijn woord, want Hijzelf spreekt, wanneer de heilige Schriften in de Kerk gelezen worden”. Sacrosanctum Concilium [[570|7]] “In de liturgie wordt het Woord van God dus voortdurend aangeboden, is het levend en werkzaam door de kracht van de Heilige Geest en openbaart het de liefde van de Vader, welke actief en onuitputtelijk is in haar werkdadigheid met betrekking tot de mensen”. Ordo Lectionum Missae [[1799|4]] De Kerk heeft immers altijd getoond zich ervan bewust te zijn dat bij het liturgisch handelen het Woord van God gepaard gaat met de innerlijke werking van de Heilige Geest, die het werkzaam maakt in het hart van de gelovigen. In werkelijkheid is het dankzij de Helper dat “het Woord van God tot fundament wordt van de liturgische handeling en tot norm en steun voor het gehele leven. (...) Door de werking van de Heilige Geest zelf (...) wordt ook aan ieders hart al datgene ingegeven, wat in de verkondiging van het Woord van God wordt uitgesproken voor de hele samenkomst van de gelovigen. En terwijl de eenheid van allen erdoor wordt vergroot, wordt daardoor tevens de verscheidenheid van de charismata bevorderd en de veelvoudige werking ervan verhoogd”. Ordo Lectionum Missae [[1799|9]] Daarom is het nodig de wezenlijke waarde van het liturgisch handelen voor het begrip van het Woord van God te begrijpen en te beleven. In zekere zin moet de hermeneutiek van het geloof ten opzichte van de Heilige Schrift altijd de liturgie als referentiepunt hebben, waar het Woord van God wordt gevierd als actueel en levend woord: “Zo volgt de Kerk in de liturgie trouw dezelfde wijze van lezen en verklaren van de Heilige Schrift, als die waarvan gebruik is gemaakt door Christus, die aanspoort om uitgaande van het “heden” van het gebeuren in Hem alle Schriften te onderzoeken”. Ordo Lectionum Missae [[1799|3]] (Lc. 4, 16-21; Lc. 24, 25-35.44-49) [[b:Lc. 4, 16-21; Lc. 24, 25-35.44-49]]

Hier blijkt ook de wijze pedagogie van de Kerk die de Heilige Geest verkondigt en aanhoort, daarbij het ritme van het liturgische jaar volgend. Dit uitbreiding van het Woord van God in de tijd komt in het bijzonder tot stand in de Eucharistieviering en in het getijdengebed. In het middelpunt van alles straalt het paasmysterie, waarin alle mysteries van Christus en de heilsgeschiedenis samenkomen, die sacramenteel tegenwoordig worden gesteld. “Door zo de verlossingsmysteries te vieren, ontsluit zij (de Kerk) voor de gelovigen de rijke schat van heilsdaden en verdiensten van haar Heer; en wel zo, dat deze mysteries te allen tijde in zekere zin tegenwoordig worden gesteld, opdat de gelovigen ermee in contact komen en van heilsgenade worden vervuld”. Sacrosanctum Concilium [[570|102]] Ik spoor de herders van de Kerk en degenen die werkzaam zijn in de pastoraal derhalve aan ervoor te zorgen dat alle gelovigen de diepe betekenis smaken van het Woord van God dat zich ontvouwt in de liturgie gedurende het jaar, door hun de fundamentele mysteries van ons geloof te laten zien. Daarvan hangt ook een juiste benadering van de Heilige Schrift af.

Referenties naar alinea 52: 0

Geen referenties naar deze alinea

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

De Heilige Schrift en de Sacramenten
Toen de Bisschoppensynode [d:223] zich bezighield met het thema van de waarde van de liturgie voor het begrip van het Woord van God heeft zij ook de relatie onderstreept tussen Heilige Schrift en sacramenteel handelen. Het is uitermate zinvol om het verband tussen Woord van God en Sacrament te verdiepen, zowel in de pastoraal van de Kerk als in het theologisch onderzoek. vgl: Sacramentum Caritatis [[[1784|44-45]]] Zeker, “de liturgie van het Woord is een doorslaggevend element in de viering van ieder Sacrament van de Kerk”; Interpretatie van de Bijbel in de Kerk [[2510|110]] in de pastorale praktijk zijn de gelovigen zich echter niet altijd bewust van dit verband en begrijpen zij niet altijd de eenheid van handeling en woord. Het is “de taak van priesters en diakens, vooral wanneer zij de Sacramenten toedienen, de eenheid te belichten die Woord en Sacrament vormen in het dienstwerk van de Kerk”. Interpretatie van de Bijbel in de Kerk [[2510|83]] Immers, in de relatie tussen Woord en sacramentele handeling laat zich in liturgische vorm het eigen handelen van God in de geschiedenis zien door middel van het performatieve karakter van het Woord zelf. In de heilsgeschiedenis is er immers geen scheiding tussen wat God zegt en wat Hij doet; zijn Woord zelf is levend en krachtig (Heb. 4, 12) [[b:Heb. 4, 12]], zoals overigens de betekenis van de Hebreeuwse uitdrukking dabar aangeeft. Op dezelfde wijze staan wij in het liturgisch handelen tegenover zijn Woord dat verwezenlijkt hetgeen het zegt. Door het volk van God het performatieve karakter van het Woord van God in de liturgie te leren ontdekken helpt men het ook het handelen van God te begrijpen in de heilsgeschiedenis en in het persoonlijke leven van ieder van zijn leden.

Referenties naar alinea 53: 0

Geen referenties naar deze alinea

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

Het Woord van God en de Eucharistie
Wat over het algemeen wordt gezegd met betrekking tot de relatie tussen Woord en sacramenten, krijgt een diepere betekenis wanneer wij verwijzen naar de eucharistieviering. Overigens is de diepe eenheid tussen Woord en eucharistie geworteld in het getuigenis van de Schrift (Joh. 6; Lc. 24) [[b:Joh. 6; Lc. 24]]. Hiervan hebben de kerkvaders getuigd en het Tweede Vaticaans Concilie [d:4] heeft het opnieuw bevestigd. vgl: Sacrosanctum Concilium [[[570|48.51.56]]] vgl: Dei Verbum [[[576|21.26]]] vgl: Ad Gentes Divinitus [[[703|6.15]]] vgl: Presbyterorum Ordinis [[[704|18]]] vgl: Perfectae Caritatis [[[677|6]]] In de grote overlevering van.. In de grote overlevering van de Kerk vinden wij veelbetekenende uitdrukkingen als: “Corpus Christi intelligitur etiam (...) Scriptura Dei” (ook de Schrift van God wordt als Lichaam van Christus beschouwd): Waltramus, De unitate Ecclesiae conservanda, 1, 14, ed. W. Schwenkenbecher, Hannoverae 1883, p. 33 Wat dit betreft denken wij aan de grote rede van Jezus over het brood van leven in de synagoge van Kafarnaüm (Joh. 6, 22-69) [[b:Joh. 6, 22-69]] met op de achtergrond de vergelijking tussen Mozes en Jezus, tussen hem die met God sprak van aangezicht tot aangezicht (Ex. 33, 11) [[b:Ex. 33, 11]], en Hem die God heeft geopenbaard (Joh. 1, 18) [[b:Joh. 1, 18]]. De rede over het brood brengt de gave van God in herinnering die Mozes voor zijn volk kreeg met het manna in de woestijn en dat in werkelijkheid de Torah is. Het Woord van God doet leven (Ps. 119; Pred. 9, 5) [[b:Ps. 119; Pred. 9, 5]]. Jezus brengt in zichzelf het oude beeld tot vervulling. “Het brood van God daalt uit de hemel neer en geeft leven aan de wereld (...) Ik ben het brood des levens” (Joh. 6, 33-35) [b:Joh. 6, 33-35]. Hier “is de wet een persoon geworden. In de ontmoeting met Jezus voeden wij ons, om zo te zeggen, met dezelfde levende God, eten wij werkelijk ‘het brood des levens’.” Milaan 2007, 311 [[3675]] In de rede van Kafarnaüm wordt de Proloog van Johannes verdiept: als de Logos daar vlees wordt, dan wordt dit vlees hier “brood”, gegeven voor het leven van de wereld (Joh. 6, 5) [[b:Joh. 6, 5]], en is zo een toespeling op de gave die Jezus van zichzelf zal doen in het mysterie van het kruis, bevestigd door de woorden over zijn bloed dat te drinken wordt gegeven (Joh. 6, 53) [[b:Joh. 6, 53]]. Zo wordt in het mysterie van de eucharistie zichtbaar wat het ware manna is, het ware brood des hemels: het is de vleesgeworden Logos van God, die zich voor ons heeft gegeven in het paasmysterie.

Het verhaal van Lucas over de leerlingen van Emmaüs maakt het ons mogelijk verder te reflecteren over het verband tussen het luisteren naar het Woord en het breken van het brood (Lc. 24, 13-35) [[b:Lc. 24, 13-35]]. Jezus ging hun tegemoet op de dag na de sabbat, aanhoorde de woorden van hun teleurgestelde hoop, werd hun reisgezel en “verklaarde hun wat in al de Schriften op Hem betrekking had” (Lc. 24, 27) [b:Lc. 24, 27]. De twee leerlingen beginnen op een nieuwe manier naar de Schriften te kijken samen met deze reiziger, die zich zo onverwacht vertrouwd toont met hun leven. Wat in die dagen is geschied, komt hun niet meer voor als een mislukking, maar als een vervulling en een nieuw begin. Ook deze woorden lijken echter de twee leerlingen nog niet voldoende. Het evangelie van Lucas zegt ons dat “hun ogen opengingen en zij Hem herkenden” (Lc. 24, 31) [b:Lc. 24, 31]. Pas toen Jezus het brood nam, de zegen uitsprak, het brak en het hun toereikte, terwijl eerst “hun ogen werden verhinderd Hem te herkennen” (Lc. 24, 16) [b:Lc. 24, 16]. De aanwezigheid van Jezus, eerst met woorden, vervolgens met de handeling van het breken van het brood, heeft het de leerlingen mogelijk gemaakt Hem te herkennen en zij kunnen op een nieuwe wijze weer voelen wat zij reeds tevoren met Hem hadden beleefd: “Brandde ons hart niet in ons, terwijl Hij onderweg met ons sprak en ons de Schriften ontsloot?” (Lc. 24, 32) [b:Lc. 24, 32].

Referenties naar alinea 54: 1

Iuvenescit Ecclesia ->

Open uitgebreid overzicht

De Heilige Schrift en het lectionarium
Door het verband tussen Woord en Eucharistie te onderstrepen heeft de synode [d:223] terecht ook de aandacht willen vestigen op enkele aspecten van de viering die betrekking hebben op de dienst van het Woord. Ik zou vóór alles willen wijzen op het belang van het lectionarium. De door het Tweede Vaticaans Concilie [d:4] gewilde hervorming vgl: Sacrosanctum Concilium [[[570|107-108]]] heeft haar vruchten getoond door de toegang te verrijken tot de Heilige Schrift die in overvloed wordt aangeboden, vooral in de liturgie van de zondag. Behalve dat de huidige structuur veelvuldig de belangrijkste teksten van de Schrift aanbiedt, bevordert zij ook het begrip van de eenheid van het goddelijk plan door middel van de onderlinge samenhang van de lezingen uit het Oude en het Nieuwe Testament, “waarvan het centrum Christus is, van Wie het paasmysterie gevierd dient te worden”. Ordo Lectionum Missae [[1799|66]] Sommige moeilijkheden die blijven bij het begrijpen van de relatie tussen de lezingen van de twee Testamenten, moeten worden gezien in het licht van de canonieke lezing, ofwel van de intrinsieke eenheid van de hele bijbel. Daar waar de noodzaak zich voordoet, kunnen de bevoegde organen voorzien in de publicatie van ondersteunende middelen die het begrip vergemakkelijken van het onderlinge verband van de door het lectionarium aangeboden lezingen, die alle moeten worden gelezen in de liturgische bijeenkomst, zoals voorzien door de liturgie van de dag. Eventuele andere problemen en moeilijkheden dienen aan de Congregatie voor de Goddelijke Eredienst en de Discipline van de Sacramenten [d:108] te worden voorgelegd. Wij moeten bovendien niet vergeten dat het huidige lectionarium van de Latijnse ritus ook een oecumenische betekenis heeft, daar het ook door Kerken wordt gebruikt en gewaardeerd die nog niet in volledige eenheid met de katholieke Kerk zijn. Op een andere wijze doet zich het probleem voor van het lectionarium in de liturgie van de oosterse katholieke Kerken; de synode [d:223] vraagt dat dit “op gezagvolle wijze wordt onderzocht”, Propositiones [[2664|16]] overeenkomstig de eigen traditie en de bevoegdheden van de Kerken sui iuris en ook hier rekening houdend met de oecumenische context.

Gids voor grote vieringen ->

Referenties naar alinea 72: 0

Geen referenties naar deze alinea

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

De Bijbelse bezieling van de pastoraal
In deze lijn heeft de synode [d:223] uitgenodigd tot een bijzondere pastorale inzet om de centrale plaats van het Woord van God in het kerkelijk leven naar voren te doen komen door aan te bevelen ‘“de Bijbelse pastoraal” te bevorderen als Bijbelse bezieling van heel de pastoraal en niet te plaatsen naast de andere vormen van de pastoraal”. Propositiones [[2664|30]] vgl: Dei Verbum [[[576|24]]] Het gaat er dus niet om enkele ontmoetingen toe te voegen in parochie of bisdom, maar te onderzoeken of in de gewone activiteit van de christelijke gemeenschappen, in de parochies, in de verenigingen en in de bewegingen de persoonlijke ontmoeting met Christus, die zich aan ons in zijn Woord meedeelt, werkelijk ter harte wordt genomen. Daar het “niet kennen van de Schriften een niet kennen van Christus is”, Prol.: PL 24, 17B [[1810]] zal de Bijbelse bezieling van heel de gewone en buitengewone pastoraal leiden tot een grotere kennis van de persoon van Christus, die de Vader en de volheid van de goddelijke openbaring openbaart. Daarom spoor ik herders en gelovigen aan om rekening te houden met het belang van deze bezieling: het zal ook de beste manier zijn om enkele pastorale problemen het hoofd te bieden die gedurende de synodale vergadering naar voren zijn gekomen en bijvoorbeeld verband houden met een toename van sekten, die een verwrongen en instrumentele lezing van de Heilige Schrift verspreiden. Daar waar de gelovigen niet worden gevormd tot kennis van de bijbel overeenkomstig het geloof van de Kerk in de bedding van haar levende overlevering, laat men in feite een pastorale leegte achter waar werkelijkheden zoals sekten een voedingsbodem kunnen vinden om wortel te schieten. Daarom is het noodzakelijk ook te voorzien in een adequate voorbereiding van priesters en leken die het volk van God kunnen onderrichten in een echte benadering van de Schriften.

Bovendien is het, zoals is onderstreept tijdens de synodale werkzaamheden, goed dat bij de pastorale activiteit ook de verbreiding wordt begunstigd van kleine gemeenschappen, “die worden gevormd door gezinnen of zijn geworteld in de parochies of verbonden zijn met de verschillende kerkelijke bewegingen en nieuwe gemeenschappen” Propositiones [[2664|21]] waarin de vorming, het gebed en de kennis van de Bijbel volgens het geloof van de Kerk kunnen worden bevorderd.

Geen referenties naar deze alinea

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

Het Woord van God en roepingen
Wanneer de synode de intrinsieke eis van het geloof onderstreept om onder ons de relatie met Christus, Woord van God, te verdiepen, heeft zij ook de aandacht willen vestigen op het feit dat dit Woord ieder persoonlijk roept, en zo openbaart dat het leven zelf een roeping is met betrekking tot God. Dit wil zeggen dat, hoe meer wij onze persoonlijke relatie met de Heer Jezus verdiepen, wij des te meer gewaar worden dat Hij ons roept tot heiligheid door middel van definitieve keuzes, waarmee ons leven beantwoordt aan zijn liefde door taken en diensten op ons te nemen om de Kerk op te bouwen. Tegen deze achtergrond begrijpt men de uitnodigingen die door de synode aan alle christenen zijn gedaan om de relatie met het Woord van God te verdiepen, als gedoopten, maar ook als mensen die zijn geroepen om te leven overeenkomstig de verschillende levensstaten. Hier roeren wij een van de kernpunten van het Tweede Vaticaans Concilie [d:4] aan, dat de roeping tot heiligheid van iedere gelovige heeft onderstreept, ieder in zijn eigen levensstaat. vgl: Lumen Gentium [[[617|39-42]]] In de Heilige Schrift vinden wij onze roeping tot heiligheid geopenbaard: “Wees heilig, omdat Ik heilig ben” (Lev. 11, 44; Lev. 19, 2; Lev. 20, 7) [b:Lev. 11, 44; Lev. 19, 2; Lev. 20, 7]. De heilige Paulus zal vervolgens op de christologische wortel hiervan de aandacht vestigen: de Vader “heeft ons” in Christus “uitverkoren vóór de grondlegging der wereld om heilig en vlekkeloos te zijn voor zijn aangezicht” (Ef. 1, 4) [b:Ef. 1, 4]. Zo kunnen wij ook zijn groet aan de broeders en zusters van de gemeenschap van Rome beschouwen als tot ons gericht: “God heeft u lief en riep u tot zijn heilige gemeente. Genade en vrede voor u vanwege God onze Vader en de Heer Jezus Christus” (Rom. 1, 7) [b:Rom. 1, 7].

Referenties naar alinea 77: 1

Jongeren, geloof en de onderscheiding van de roeping (Slotdocument) ->

Vultum Dei Quaerere ->
Vultum Dei Quaerere ->
Vultum Dei Quaerere ->
Drie evangelische iconen van de Opdracht van Jezus in de Tempel ->

Evangelii Gaudium ->
Vultum Dei Quaerere ->
Misericordia et Misera ->

Open uitgebreid overzicht

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

In de documenten die ter voorbereiding en in de loop van deze synode [d:223] zijn opgesteld, heeft men gesproken over verschillende methoden om met vrucht in geloof tot de Heilige Schrift te naderen. De grootste aandacht is echter geschonken aan de lectio divina, die werkelijk “in staat is om de gelovigen de schat van het Woord van God te ontsluiten, maar ook de ontmoeting tot stand te brengen met de Christus, het levende goddelijke Woord”. Boodschap van de Synodevaders aan het volk van God n.a.v. de Synode over het Woord van God [[2662|9]] Ik zou hier in het kort de wezenlijke stappen ervan in herinnering willen brengen. Zij begint met het lezen (lectio) van de tekst, die de vraag oproept omtrent een authentieke kennis van de inhoud ervan: wat zegt de Bijbeltekst op zich? Zonder dit ogenblik loopt men het risico dat de tekst alleen maar een voorwendsel wordt om nooit verder dan de eigen ideeën te komen. Vervolgens komt de overweging (meditatio), waarbij de vraag is: wat zegt de Bijbeltekst ons? Hoe moet ieder zich persoonlijk, maar ook als gemeenschap laten raken en zich ter discussie laten stellen, daar het er niet om gaat over woorden na te denken die in het verleden zijn gesproken, maar in het heden. Hierna komt men aan het ogenblik van het gebed (oratio) dat de vraag veronderstelt: wat zeggen wij tegen de Heer als antwoord op zijn Woord? Het gebed als smeekbede, voorbede, dank en lof is de eerste manier waarop het Woord ons verandert.

Ten slotte wordt de lectio divina afgesloten met de contemplatie (contemplatio), waarbij wij als een geschenk van God zijn zienswijze overnemen op de dingen en ons afvragen: welke bekering van geest, hart en leven vraagt de Heer van ons? De heilige Paulus zegt in de Brief aan de Romeinen: “Stemt uw gedrag niet af op deze wereld. Wordt andere mensen met een nieuwe visie. Dan zijt ge in staat om uit te maken wat God van u wil en wat goed is, wat zeer goed is en volmaakt” (Rom. 12, 2) [b:Rom. 12, 2]. De contemplatie is er immers op gericht om in ons een visie van wijsheid op de werkelijkheid, volgens God, tot stand te brengen en in ons “de gedachte van de Heer” (1 Kor. 2, 16) [b:1 Kor. 2, 16] te vormen.

Het Woord van God blijkt hier het criterium van onderscheid te zijn: het is “levend en krachtig. Het is scherper dan een tweesnijdend zwaard en dringt door tot het raakpunt van ziel en geest, van gewrichten en merg. Het ontleedt de bedoelingen en gedachten van de mens” (Heb. 4, 12) [b:Heb. 4, 12]. Het is goed er vervolgens aan te herinneren dat de lectio divina in haar dynamiek niet wordt afgesloten, zolang zij niet komt tot handelen (actio), dat het gelovige leven ertoe aanzet van zichzelf voor anderen een geschenk te maken in de liefde.

Deze passages vinden wij in de hoogste mate verenigd en samengevat in de figuur van de Moeder Gods. Als voorbeeld voor iedere gelovige van een volgzaam aanvaarden van het Woord van God “bewaarde zij al deze woorden in haar hart en overwoog ze bij zichzelf” (Lc. 2, 19) [b:Lc. 2, 19] (Lc. 2, 51) [[b:Lc. 2, 51]], wist zij de diepe band te vinden die gebeurtenissen, daden en dingen die schijnbaar los van elkaar staan, in het goddelijke plan verbindt. Boodschap van de Synodevaders aan het volk van God n.a.v. de Synode over het Woord van God [[2662|9]]

Ik zou bovendien in herinnering willen brengen hetgeen gedurende de synode [d:223] is aanbevolen omtrent het belang van het persoonlijk lezen van de Schrift, ook als praktijk die in de mogelijkheid voorziet volgens de gewone bepalingen van de Kerk een aflaat voor zichzelf of voor de overledenen te verwerven. § 1: “Plenaria indulgentia conceditur christifideli qui Sacram Scripturam, iuxta textum a competenti auctoritate adprobatum, cum veneratione divino eloquio debita et ad modum lectionis spiritalis, per dimidiam saltem horam legerit; si per minus tempus id egerit indulgentia erit partialis” [[1605|(30)]] De praktijk van de aflaat vgl: Catechismus van de Katholieke Kerk [[[1|1471-1479]]] houdt de leer in van de oneindige verdiensten van Christus, die de Kerk, als bedienaar van de verlossing uitdeelt en toepast, maar zij houdt ook die van de gemeenschap van de heiligen in en zegt ons “hoe innig wij met elkaar in Christus zijn verbonden en hoezeer het bovennatuurlijke leven van ieder de ander tot nut kan zijn”. Indulgentiarum Doctrina [[89|9]] In dit perspectief ondersteunt het lezen van het Woord van God de weg van boete en bekering; het maakt het ons mogelijk de betekenis van het behoren tot de Kerk te verdiepen en het ondersteunt ons in een grotere vertrouwelijkheid met God. Zoals de heilige Ambrosius zei: wanneer wij met geloof de Heilige Schrift in handen nemen en deze lezen met de Kerk, dan wandelt de mens uiteindelijk met God in het paradijs. vgl: 49, 3: PL 16, 1204A [[[1395]]]

Referenties naar alinea 87: 3

Evangelii Gaudium ->
Vultum Dei Quaerere ->
Misericordia et Misera ->

De Kerk erkent de ontmoeting, de dialoog en de samenwerking met alle mensen van goede wil, in het bijzonder met personen die behoren tot de verschillende religieuze tradities van de mensheid, als een essentieel onderdeel van de verkondiging van het Woord, waarbij de Kerk vormen van syncretisme en relativisme vermijdt en de lijnen volgt die worden aangegeven door de verklaring van het Tweede Vaticaans Concilie Nostra Aetate [610] en vervolgens door het leergezag van de Pausen zijn ontwikkeld. Men herinnere zich onder de.. Men herinnere zich onder de talrijke verschillende bijdragen: Dominum et vivificantem [[7]] Redemptoris Missio [[4]] Interreligieuze gebedsdag voor de Wereldvrede - Assisi [[d:332]] Dominus Iesus [[78]] Het snelle proces van de globalisering, dat karakteristiek is voor onze tijd, maakt het mogelijk om in nauwer contact te komen met personen van andere culturen en religies. Het betreft een providentiële mogelijkheid om te laten zien hoe een authentiek religieus gevoel onder de mensen relaties van universele broederschap kan bevorderen. Het is van groot belang dat de religies in onze vaak geseculariseerde samenlevingen een mentaliteit bevorderen die in de Almachtige God het fundament ziet van al het goede, de onuitputtelijke bron van het morele leven, de steun van een diep gevoel van universele broederschap.

In de Hebreeuws-christelijke traditie vindt men bijvoorbeeld het suggestieve getuigenis van de liefde van God voor alle volkeren, die Hij reeds in het Verbond met Noach weer verenigt in een grote omarming, gesymboliseerd door de “boog in de wolken” (Gen. 9, 13.14.16) [b:Gen. 9, 13.14.16], en die Hij volgens de woorden van de profeten in een universele familie bijeen wil brengen (Jes. 2, 2 vv) [[b:Jes. 2, 2 vv]] (Jes. 42, 6; Jes. 66, 18-21; Jer. 4, 2; Ps. 47) [[b:Jes. 42, 6; Jes. 66, 18-21; Jer. 4, 2; Ps. 47]]. Men registreert in vele religieuze tradities inderdaad getuigenissen van de innige band die er bestaat tussen de relatie met God en de ethiek van de liefde.

Referenties naar alinea 117: 1

"Want God kent geen berouw over zijn genadegaven noch over zijn roeping" (Rom. 11, 29) ->

Referenties naar alinea 121: 0

Geen referenties naar deze alinea

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

122

De nieuwe evangelisatie en het nieuwe luisteren
Daarom moet onze tijd steeds meer een tijd van een nieuw luisteren naar het Woord van God en van een nieuwe evangelisatie zijn. De centrale plaats van het Woord van God in het christelijk leven opnieuw ontdekken laat ons zo opnieuw de diepste zin vinden van hetgeen paus Johannes Paulus II [d:126] met kracht in herinnering heeft gebracht: de missio ad gentes voortzetten en met alle kracht de nieuwe evangelisatie ondernemen, vooral in die naties waar het evangelie is vergeten of te lijden heeft onder de onverschilligheid van de meerderheid ten gevolge van een verbreid secularisme. Moge de Heilige Geest honger en dorst opwekken naar het Woord van God en vurige verkondigers en getuigen van het evangelie doen opstaan.

Laten ook wij in navolging van de grote apostel van de heidenvolken, wiens leven was veranderd nadat hij de stem van de Heer had gehoord (Hand. 9, 1-30) [[b:Hand. 9, 1-30]], luisteren naar het Woord van God, dat aan ons altijd persoonlijk hier en nu vragen stelt. De Heilige Geest, zo vertellen ons de Handelingen van de Apostelen, zonderde Paulus samen met Barnabas af voor de prediking en de verspreiding van de Blijde Boodschap (Hand. 13, 2) [[b:Hand. 13, 2]]. Zo houdt de Heilige Geest ook in onze tijd niet op overtuigde en overtuigende hoorders en verkondigers van het Woord van de Heer te roepen.

Referenties naar alinea 122: 1

Lineamenta "Nieuwe evangelisatie voor het overdragen van het christelijk geloof" ->

Open uitgebreid overzicht

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

123

Het Woord en de vreugde
Hoe meer wij ons ter beschikking weten te stellen van het goddelijk Woord, des te meer kunnen wij constateren dat het mysterie van Pinksteren ook vandaag in de Kerk van God werkzaam is. De Geest van de Heer blijft zijn gaven uitstorten over de Kerk, opdat wij worden gebracht tot de gehele waarheid door voor ons de betekenis van de Schriften te ontsluiten en ons in de wereld geloofwaardige verkondigers te maken van het Woord van het heil. Zo keren wij terug tot de eerste brief van de heilige Johannes. In het Woord van God hebben ook wij het Woord des levens gehoord, gezien en aangeraakt. Wij hebben door genade de boodschap aanvaard dat het eeuwig leven zich heeft geopenbaard, zodat wij nu erkennen dat wij met elkaar een gemeenschap vormen met wie ons zijn voorgegaan in het teken van het geloof, en met allen die, verspreid over de wereld, het Woord aanhoren, de eucharistie vieren, het getuigenis van de liefde beleven. Het meedelen van deze boodschap, zo brengt ons de apostel Johannes in herinnering, wordt ons gegeven “om ons aller vreugde volkomen te maken” (1 Joh. 1, 4) [b:1 Joh. 1, 4].

De synodevergadering [d:223] heeft ons laten ervaren wat er vervat ligt in de boodschap van Johannes: de verkondiging van het Woord schept gemeenschap en brengt vreugde tot stand. Het betreft een diepe vreugde, die voortkomt uit het hart zelf van het trinitaire leven en zich aan ons meedeelt in de Zoon. Het betreft de vreugde als onuitsprekelijke gave die de wereld niet kan geven. Men kan feesten organiseren, maar niet de vreugde. Volgens de Schrift is de vreugde de vrucht van de Heilige Geest (Gal. 5, 22) [[b:Gal. 5, 22]], die het ons mogelijk maakt binnen te treden in het Woord en ervoor te zorgen dat het Woord in ons binnentreedt en vrucht draagt voor het eeuwig leven. Door het Woord van God te verkondigen in de kracht van de Heilige Geest wensen wij ook de bron mee te delen van de ware vreugde, niet van een oppervlakkige en voorbijgaande vreugde, maar die welke voortkomt uit een bewustzijn dat alleen de Heer Jezus woorden heeft van eeuwig leven (Joh. 6, 68) [[b:Joh. 6, 68]].

Referenties naar alinea 123: 0

Geen referenties naar deze alinea

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

124

“Mater Verbi et Mater laetitiae”
Deze nauwe relatie tussen het Woord van God en vreugde komt nu juist duidelijk naar voren in de Moeder Gods. Wij herinneren aan de woorden van de heilige Elisabeth: “Zalig zij die geloofd heeft dat tot vervulling zal komen wat haar vanwege de Heer gezegd is” (Lc. 1, 45) [b:Lc. 1, 45]. Maria is zalig, omdat zij heeft geloofd en in dit geloof in haar eigen schoot het Woord van God heeft ontvangen om het te geven aan de wereld. De vreugde die door het Woord is ontvangen, kan zich verder uitbreiden tot al degenen die zich in geloof laten veranderen door het Woord van God. Het Evangelie van Lucas laat ons in twee teksten dit mysterie van aanhoren en vreugde zien. Jezus zegt: “Mijn moeder en mijn zusters zijn zij die het woord van God horen en er naar handelen” (Lc. 8, 21) [b:Lc. 8, 21]. En bij de uitroep van een vrouw uit de menigte die de schoot wil verheerlijken die Hem heeft gedragen, en de borst die Hem heeft gevoed, openbaart Jezus het geheim van de ware vreugde: “Veeleer gelukkig die naar het woord van God luisteren en het onderhouden” (Lc. 11, 28) [b:Lc. 11, 28]. Jezus laat de ware grootheid van Maria zien en opent zo voor ieder van ons de mogelijkheid van die zaligheid die voortkomt uit het Woord dat wordt ontvangen en in praktijk wordt gebracht. Daarom herinner ik alle christenen eraan dat een persoonlijke en gemeenschappelijke relatie met God afhangt van het toenemen van onze vertrouwdheid met het goddelijk Woord. Ten slotte richt ik mij tot alle mensen, ook tot hen die zich hebben verwijderd van de Kerk, die het geloof hebben verlaten of nooit hebben geluisterd naar de boodschap van het heil. Tot ieder zegt de Heer: “Ik sta voor de deur en Ik klop. Als iemand mijn stem hoort en de deur opent, zal Ik bij hem binnenkomen en maaltijd met Hem houden en hij met Mij” (Openb. 3, 20) [b:Openb. 3, 20].

Laat elke dag van ons dus het stempel dragen van een hernieuwde ontmoeting met Christus, Woord van de Vader, dat mens is geworden; Hij staat aan het begin en aan het einde en “alles bestaat in Hem” (Kol. 1, 17) [b:Kol. 1, 17]. Laten wij stil worden om te luisteren naar het Woord van de Heer en om het te overdenken, opdat het door middel van de doeltreffende werking van de Heilige Geest blijft wonen onder ons en tot ons blijft spreken al de dagen van ons leven. Zo hernieuwt de Kerk zich altijd en verjongt zij zich dankzij het Woord van de Heer, dat blijft in eeuwigheid (1 Pt. 1, 25; Jes. 40, 8) [[b:1 Pt. 1, 25; Jes. 40, 8]]. Zo zullen ook wij kunnen treden in de grote huwelijksdialoog waarmee de Heilige Schrift afsluit: “De Geest en de bruid zeggen: ‘Kom!’ Laat wie het hoort zeggen: ‘Kom!’ (...) Hij die dit alles waarborgt, spreekt: ‘Ja, Ik kom spoedig’. Amen. Kom, Heer Jezus” (Openb. 22, 17.20) [b:Openb. 22, 17.20].

Gegeven te Rome bij Sint Pieter, 30 september, gedachtenis van de heilige Hiëronymus, in het jaar 2010, het zesde jaar van mijn pontificaat.

Benedictus XVI

Referenties naar alinea 124: 0

Geen referenties naar deze alinea

Extra opties voor deze alinea

Kopieer alinea-URL naar klembord Reageer op deze alinea Deel op social media

Referenties naar dit document: 13

Open uitgebreid overzicht

Informatie over dit document

Referenties naar dit document: 13

Referenties naar dit document van thema's en berichten

Extra opties voor dit document

Inhoudsopgave

Referenties naar alinea 1: 2

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 2: 0

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 3: 1

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 4: 0

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 5: 0

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 5a: 0

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 6: 1

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 7: 2

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 8: 0

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 9: 0

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 10: 1

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 11: 0

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 12: 1

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 13: 0

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 14: 2

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 15: 0

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 16: 0

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 17: 0

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 18: 1

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 19: 2

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 20: 0

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 21: 3

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 22: 1

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 23: 0

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 24: 2

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 25: 0

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 26: 0

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 27: 0

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 28: 1

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 29: 0

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 30: 0

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 31: 0

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 32: 0

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 33: 1

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 34: 1

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 35: 1

Extra opties voor deze alinea

Referenties naar alinea 36: 0

Extra opties voor deze alinea