Notitie over de term Zusterkerken

Brief aan Hoogeerwaarde voorzitters van Bisschoppenconferenties

Rome, 30 juni 2000

Hoogeerwaarde Heer Voorzitter

Van meerdere kanten werd deze Congregatie [d:106] opmerkzaam gemaakt op het probleem met betrekking tot het gebruik van de term "Zusterkerken", die in de belangrijke documenten van het leerambt als ook in andere teksten en stellingnamen in samenhang met de bevordering van de dialoog tussen de Katholieke Kerk en de Orthodoxe kerken is opgenomen en algemeen gebruikt wordt, om de bestaande band tussen de Kerk van Rome en de Orthodoxe Kerken vast te stellen.

Helaas werd het gebruik van deze uitdrukking in de laatste tijd in bepaalde publicaties en voor enkelen in de oecumenische dialoog werkzame theologen in die zin opgerekt, dat het aan de ene kant de Katholieke Kerk en aan de andere kant de Orthodoxe Kerk betekent, wat tot de mening heeft geleid, dat in werkelijkheid de ene Kerk van Christus niet bestaat, maar door de verzoening van de beide Zusterkerken opnieuw hersteld zou moeten worden. Bovendien werd de uitdrukking door enkelen onrechtmatig gebruikt voor de verhouding tussen de Katholieke Kerk aan de ene kant en de Anglicaanse gemeenschap, respectievelijk de niet Katholieke kerkelijke gemeenschappen aan de andere kant. Zo spreekt men van een "Theologie van Zusterkerken" of van een "Ecclesiologie van Zusterkerken"; dergelijke aanpassingen zijn tweeduidig en niet in continuïteit met de oorspronkelijke correcte betekenis, die de uitdrukking in de leerstellige documenten heeft.

Om deze misverstanden en tweeduidingen in het gebruik en de toepassing van de betrekkingen "Zusterkerken" op te lossen, heeft de Congregatie [d:106] het voor noodzakelijk gehouden om bijgesloten "Notitie over de uitdrukking 'Zusterkerken'" op te stellen, die door Paus Johannes Paulus II in zijn audiëntie van 9 juni 2000 heeft goedgekeurd en welke uitspraak daarom als verbindend te beschouwen is, ook wanneer deze Notitie met betrekking tot de beperkte doelstelling, een theologisch juiste terminologie te bevorderen, niet ambtelijk in de Acta Apostolicae Sedis gepubliceerd wordt.

Dit Dicasterium zendt u een kopie van het document en verzoekt u, de daarin opgenomen zorgen en aanwijzingen aan te bieden aan de Bisschoppenconferentie en vooral aan de Commissie voor de oecumenische dialoog, zodat in de teksten en publicaties, die over de genoemde thematiek door de Conferentie of de Commissies uitgegeven worden, zorgvuldig letten op wat in de Notitie voorgeschreven wordt.

Dankbaar voor uw gewaardeerde medewerking, verblijf ik met de beste groeten en Zegenwensen, in de Heer uw,

+ Joseph Kardinaal Ratzinger
prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer [d:106]

De uitdrukking Zusterkerken komt vaak voor in de oecumenische dialoog, vooral tussen Katholieken en Orthodoxen. Aan de beide kanten van deze dialoog is dit onderwerp van nadere onderzoekingen. Hoewel er ongetwijfeld een legitiem gebruik van deze uitdrukking is, heeft zich in de huidige oecumenische literatuur een voor tweeërlei uitleg vatbaar gebruik ontwikkeld. Daarom is het nodig, in overeenstemming met de leer van het Tweede Vaticaans Concilie [d:4] en daarop volgende Pauselijke uitspraken, het juiste en gepaste gebruik van deze uitdrukking in herinnering te roepen. Allereerst is het waarschijnlijk belangrijk kort op haar geschiedenis in te gaan.

In het Nieuwe Testament is de uitdrukking Zusterkerk als zodanig niet te vinden. Er zij echter talrijke verwijzingen die de broederlijke betrekkingen tussen plaatselijke kerken in de Christelijk oudheid aangeven. Het perikoop, die in het Nieuwe Testament het duidelijkste dit bewustzijn verwoord, is de slotzin van 2 Joh. 13: "U groeten de kinderen van uw uitverkoren zusters" (2 Joh. 13) [b:2 Joh. 13] Het handelt zich hier om een groet, die de ene kerkelijke gemeenschap stuurt naar de andere; de gemeenschap, die de groeten verstuurd, noemt zichzelf "zuster" van de andere.

In de kerkelijke literatuur komt de uitdrukking van de 5e eeuw in het Oosten in gebruik, wanneer de idee van de Pentarchie verbreid, op basis waarvan de vijf patriarchen de Kerk leiden en de Kerk van Rome de eerste plaats inneemt onder de patriarchale Zusterkerken. In deze samenhang moet vastgesteld worden dat geen enkele Paus deze gelijkstelling van patriarchale zetels erkend heeft of erin toegestemd, dat de Romeinse zetel alleen maar een erenprimaat toegekend zou worden. Daarnaast zij opgemerkt dat in het Avondland een patriarchale structuur, die zo typerend is in het Oosten, zich niet ontwikkeld heeft. Bekend is dat de verschillen tussen Rome en Constantinopel in de daaropvolgende eeuwen tot wederzijdse ex-communicatie heeft geleid met "gevolgen die - zover te beoordelen valt - buiten de bedoelingen en verwachtingen vielen van hen die de ontwikkeling geleid hadden, waarbij de straffen de personen betroffen en niet de Kerken, en die niet de kerkelijke gemeenschap van de Zetels van Rome en Constantinopel wilden verbreken." De ex-communicatie werd in 1965 wederzijds opgeheven: »Paus Paulus VI en Patriarch Athenagoras I in hun Synodes verklaren eenstemmig, dat ze de banspreuken betreuren en dat ze gedachtenis daaraan uit de schoot van de Kerk willen uitsluiten." [[420]] vgl: Ambulate in dilectione [[[421]]]

De uitdrukking komt opnieuw tevoorschijn in twee brieven van Metropoliet Niketas van Nikomedeia (uit 1136) en van de Patriarch Johannes X Camateros (patriarch van 1196 - 1206), waarin ze protest aantekenen tegen het feit dat Rome zich als moeder en leermeesteres presenteert en zo haar autoriteit wil afdwingen. Volgens hen is Rome alleen de eerste onder de zusters van gelijke waarde.

In het recente verleden was het de Orthodoxe Patriarch van Constantinopel, Athenagoras I, die de uitdrukking Zusterkerken als eerste weer gebruikt heeft. In het oppakken van de broederlijke tekenen en de oproep tot eenheid van Johannes XXIII brengt hij in zijn schrijven vaak de wens tot uitdrukking snel een herstel van de eenheid onder de Zusterkerken te mogen zien.

Het Tweede Vaticaans Concilie [d:4] gebruikt de term Zusterkerken om de broederlijke betrekkingen tussen de deelkerken aan te geven:

"in het Oosten meerdere afzonderlijke of plaatselijke kerken bestaan, waaronder de patriarchale kerken de eerste plaats innemen, waarvan vele zich erop beroemen, dat hun ontstaan teruggaat op de apostelen zelf. Daarom hebben de Oosterse Christenen er een bijzondere zorg voor gehad, en zij hebben die nog, om de nauwe betrekkingen in de gemeenschap van geloof en liefde die tussen de plaatselijke kerken als tussen zusters moeten bestaan te bewaren." Unitatis Redintegratio [[618|14]]

Het eerste Pauselijke document, waarin de aanduiding Zusters met betrekking tot Kerken is te vinden, is de Breve Anno ineunte [1548] van Paus Paulus VI aan Patriarch Athenagoras I. De Paus verklaart eerst zijn wil, alles te ondernemen om "de volle gemeenschap tussen de Kerk van het Westen en de Kerk van het Oosten te herstellen", en stelt dan de vraag:

"In iedere plaatselijke kerk geschiedt het geheim van de goddelijke liefde; ligt hier niet de oorsprong van de traditionele uitdrukking, waarmee de Kerken op verschillende plaatsen elkaar als Zusters zijn gaan aanduiden? Onze Kerken hebben vele eeuwen als Zusters geleefd, gemeenschappelijk Concilies gevierd en de geloofsleer tegen iedere afwijking verdedigd. Na een lange tijd van afgescheiden zijn en het ontbreken van wederzijds begrip schenkt de Heer, ondanks de moeilijkheden, die in de afgelopen tijd tussen ons ontstaan zijn, de mogelijkheid, dat we ons als Zusterkerken opnieuw ontdekken." Anno ineunte [[1548]]

Johannes Paulus II heeft de uitdrukking in talrijke toespraken en documenten gebruikt, waarvan hier de meest wezenlijke in chronologische volgorde genoemd worden:

• In de Encycliek Slavorum Apostoli [1184] schrijft hij: "Zij (Cyrillus en Methodius) zijn voor ons voorbeelden en tegelijk voorsprekers voor de oecumenische bemoeienissen van de Zusterkerken van het Oosten en het Westen, om door dialoog en gebed de zichtbare eenheid in de volkomen en omvattende eenheid terug te vinden." Slotwoord eerste gedelegeerde voorzitter Bijzondere Synode Nederland [[184|(27)]]
• In een brief aan de Europese Bisschoppen uit 1991 lezen we: "Met deze Kerken (de Orthodoxe Kerken) zijn daarom relaties als onder Zusterkerken aan te gaan zoals de uitdrukking van Paus Paulus VI in zijn Breve aan Athenagoras I, de Patriarch van Constantinopel." Aan de Europese Bisschoppen over de betrekkingen tussen Katholieken en Orthodoxen in de ordening van Midden- en Oost-Europa [[1549|4]]
• In de Encycliek Ut Unum Sint [73] wordt dit thema vooral in nummer 56 [73|56] ontvouwd, die met de volgende woorden begint:

"Na het Tweede Vaticaans Concilie en in samenhang met die traditie werd de gewoonte weer ingevoerd om de rond hun bisschop verzamelde deelkerken of plaatselijke Kerken als "Zusterkerken" te betitelen. Een zeer betekenisvolle stap op de weg naar volledige gemeenschap was vervolgens de opheffing van de wederzijdse excommunicaties, waardoor een pijnlijke kerkrechtelijke en psychologische hindernis uit de weg werd geruimd." De alinea eindigt met de wens: "De traditionele term "Zusterkerken" moet ons op deze weg steeds begeleiden.". Ut Unum Sint [[73|56]]

In de alinea nummer 60 [73|60] wordt het thema opnieuw opgepakt. Daar zegt hij:

"Nog onlangs heeft de Gemengde Internationale Commissie [d:280] een betekenisvolle stap voorwaarts gezet ten aanzien van de zeer gevoelige kwestie van de te volgen methode bij het herstel van de volle gemeenschap tussen de Katholieke Kerk en de orthodoxe Kerk, een zaak die de verhoudingen tussen Katholieken en Orthodoxen dikwijls heeft verslechterd. De Commissie [d:280] heeft de leerstellige grondslagen gelegd voor een positieve oplossing voor dit probleem op basis van de leer van de Zusterkerken. " Ut Unum Sint [[73|60]]

De opmerkingen over de historie in het voorafgaande deel tonen het belang aan, die de term Zusterkerken in de oecumenische dialoog heeft. Dit maakt het des te belangrijker de terminologie goed te gebruiken.

In eigenlijke zin zijn Zusterkerken uitsluitend deelkerken (of deelkerken, zoals bijvoorbeeld Patriarchaten of Kerkprovincies) onder elkaar. vgl: Unitatis Redintegratio [[[618|14]]] vgl: Anno ineunte [[[1548]]] Het moet altijd duidelijk blijven, ook wanneer de uitdrukking Zusterkerken op deze juiste manier gebruikt wordt, dat de universele, ene, heilige, katholieke en apostolische Kerk niet Zuster maar Moeder van alle deelkerken is. vgl: Communionis notio [[[306|9]]]

Men kan van Zusterkerken in eigenlijke zin ook in samenhang met de Katholieke en niet-Katholieke deelkerken spreken; daarom kan ook die deelkerken van Rome als Zuster van alle deelkerken genoemd worden. Zoals al eerder aangegeven werd, kan men niet terecht zeggen, dat de Katholieke Kerk Zuster is van een deelkerk of een deelkerkverband is. Het gaat daarbij niet om een vraag van terminologie, maar gaat het veel meer om een grondwaarheid van het Katholieke geloof in ogenschouw te nemen: de waarheid van de uniciteit van de Kerk van Jezus Christus. Er is slechts één enige Kerk vgl: Lumen Gentium [[[617|8]]] vgl: Mysterium Ecclesiae [[[437|1]]], daarom is de meervoudsvorm "kerken" alleen van toepassing op deelkerken. Om misverstanden op te lossen en theologische verwarring te voorkomen, moet het gebruik van formuleringen als "onze beide kerken" vermeden worden, omdat deze - wanneer het toegepast wordt op de Katholieke Kerk en het geheel van de Orthodoxe Kerken (of een Orthodoxe Kerk) - veronderstelt, dat er de meervoudigheid niet op het niveau van de deelkerken, maar op het niveau van de, in het Credo beleden, ene, heilige katholieke en apostolische Kerk bestaat, waardoor haar werkelijke bestaan daardoor afgeschermd wordt.

Tenslotte moet er ook rekening mee gehouden worden, dat de uitdrukking Zusterkerken op een juiste wijze conform de gemeenschappelijke traditie van het Avondland en het Oosten uitsluitend op die kerkelijke gemeenschappen toegepast worden kan, die een geldig Episcopaat en een geldige Eucharistie bewaard hebben.

Rome, de zetel van de Congregatie voor de Geloofsleer [d:106],
de 30e juni 2000, op het Hoogfeest van het Heilig Hart van Jezus [d:51] + Joseph Kardinaal Ratzinger
Prefect

+ Tarcisio Bertone, S.D.B. Aartsbisschop em. van Vercelli

Secretaris