H. Augustinus van Hippo (5) - Een bekeringsweg in drie etappes

Beste broeders en zusters. met de ontmoeting van vandaag zou ik de presentatie van de figuur van de heilige Augustinus willen afsluiten. Nadat we hebben stilgestaan bij zijn leven [2183], bij zijn werken [2230] en bij enkele aspecten van zijn denken [2204], zou ik vandaag willen terugkeren naar wat er zich inwendig in hem heeft afgespeeld, wat van hem een van de grootste bekeerlingen van de christelijke geschiedenis heeft gemaakt. Met name aan deze ervaring van hem heb ik reflecties [2210] gewijd tijdens de bedevaart die ik het afgelopen jaar naar Pavia heb gemaakt om de stoffelijke resten van deze Kerkvader te gaan vereren. Ik wilde op die manier aan hem de hulde van heel de Kerk bewijzen, maar ook mijn persoonlijke devotie en erkentelijkheid laten zien jegens een figuur waarmee ik mij zeer verbonden voel vanwege het aandeel dat hij gehad heeft in mijn leven als theoloog, als priester en als herder.

Nog tot op de dag van vandaag is het mogelijk deze innerlijke geschiedenis van Sint Augustinus te hernemen, vooral dankzij de Belijdenissen [850], die zijn geschreven tot lof van God en die aan de oorsprong staan van een van de meest specifiek westerse literaire vormen, de autobiografie, dat wil zeggen de persoonlijke uitdrukking van iemands zelfbewustzijn. Welnu, ieder die dit buitengewone en fascinerende boek van meer nabij leert kennen, bemerkt gemakkelijk hoe de bekering van Augustinus niet onverwacht kwam en ook niet van meet af aan ten volle gerealiseerd was, maar veeleer omschreven kan worden als een echte weg, die een voorbeeld blijft voor ieder van ons. Zeker, deze weg culmineerde in de bekering en vervolgens in het Doopsel, maar was in die Paaswake van 387, toen de Afrikaanse “retor” (redenaar) door Bisschop Ambrosius gedoopt werd, nog niet ten einde. De bekeringsweg van Augustinus ging op nederige wijze verder tot aan het einde van zijn leven, zozeer dat men naar waarheid kan zeggen dat de diverse etappes - er laten er zich gemakkelijk drie onderscheiden - samen één grote bekering vormen.

Eerste bekering
Sint Augustinus is een gepassioneerde zoeker van de waarheid geweest: hij is dat van meet af aan geweest en vervolgens zijn leven lang. De eerste etappe van zijn bekeringsweg bestond in de gelijdelijke toenadering tot het christendom. In feite had hij van zijn moeder Monica, met wie hij altijd ten zeerste verbonden bleef, een christelijke opvoeding ontvangen en hoewel hij gedurende zijn jonge jaren een ontregeld leven heeft geleefd, is hij zich altijd tot Christus aangetrokken blijven voelen omdat hij de liefde voor de Naam van de Heer met de moedermelk ingedronken had, zoals hij zelf benadrukt vgl: III, 4, 8 [[[850]]]. Maar ook de filosofie, vooral die met een Platoons stempel, had er toe bijgedragen hem nog dichter bij Christus te brengen door hem het bestaan van de Logos te laten zien, de scheppende rede. De boeken van de filosofen gaven wel aan dat de rede bestaat waaruit vervolgens heel de wereld voortkomt, maar vertelden hem niet hoe deze Logos te bereiken, die zo ver weg scheen te zijn. Alleen het lezen in het geloof van de katholieke Kerk van de brieven van de heilige Paulus, openbaarde hem de waarheid ten volle. Deze ervaring werd door Augustinus samengevat in een van de beroemdste pagina’s van de Belijdenissen [850]: hij vertelt dat hij, gekweld door zijn overpeinzingen zich had teruggetrokken in een tuin en plotseling een kinderstem hoorde die een liedje herhaalde dat hij nooit eerder had gehoord: tolle, lege, tolle, lege, “neem, lees, neem, lees” VIII, 12, 29 [[850]]. Hij herinnerde zich toen de bekering van Antonius, de vader van het monnikendom, en haastte zich de Paulus-codex weer te pakken die hij even eerder in handen had gehad; hij opende hem en zijn blik viel op de passage uit de brief aan de Romeinen waar de Apostel aanspoort de werken van het vlees te verlaten en zich met Christus te bekleden (Rom. 13, 13-14) [b:Rom. 13, 13-14]. Hij begreep dat dat woord op dat ogenblik tot hem persoonlijk was gericht, dat het van God kwam door middel van de Apostel en hem aangaf wat hij op dat ogenblik doen moest. Zo voelde hij de duisternissen van de twijfel verdwijnen en werd hij tenslotte gewaar dat hij vrij was om zich geheel aan Christus te geven: “U had mijn zijn tot U bekeerd” VIII, 12, 30 [[850]]. Dit was de eerste en beslissende bekering.

Tweede bekering
Tot deze etappe van zijn lange weg kwam de Afrikaanse “retor” dankzij zijn passie voor de mens en voor de waarheid, een passie die hem ertoe bracht God te zoeken, de grote en ontoegankelijke. Het geloof in Christus deed hem inzien dat God, die schijnbaar zo ver weg was, dat in werkelijkheid niet was. Hij was ons immers nabij gekomen, door een van ons te worden. In deze zin bracht het geloof in Christus de lange zoektocht van Augustinus langs de weg van de waarheid tot voltooiing. Alleen een God die zich “aanraakbaar” maakt, een van ons wordt, was uiteindelijk een God tot Wie je kon bidden, voor Wie en met Wie je kon leven. Dit is een weg die met moed te bewandelen is en tegelijkertijd in nederigheid, in de openheid voor een voortdurende zuivering waar ieder van ons steeds nood aan heeft. Maar met die Paaswake van 387 was, zoals we gezegd hebben, de weg van Augustinus nog niet ten einde. Na te zijn teruggekeerd in Afrika en een klein klooster te hebben gesticht, trok hij er zich met enkele vrienden terug om zich aan het beschouwende leven te wijden en aan de studie. Dit was zijn levensdroom. Nu was hij geroepen totaal voor de waarheid en met de waarheid te leven, in vriendschap met Christus, die de waarheid is. Een mooie droom die drie jaar duurde, totdat hij, ondanks zichzelf, priester gewijd werd in Hippo en bestemd werd om de gelovigen te dienen, terwijl hij doorging te leven met Christus en voor Christus, maar in dienst van allen.

Dat was voor hem heel moeilijk, maar hij zag van meet af aan in, dat alleen door voor de anderen te leven en niet eenvoudig voor zijn eigen privé-beschouwing, hij werkelijk met Christus en voor Christus kon leven. Door zo af te zien van een louter beschouwend leven, leerde Augustinus, dikwijls met moeite, de vruchten van zijn verstand ten nutte te maken van de anderen. Hij leerde zijn geloof te communiceren met het eenvoudige volk en zo, in wat “zijn” stad werd, voor hen te leven, onvermoeibaar een edelmoedig en zwaar werk verzettend dat hij in een van zijn allermooiste preken zo beschrijft: “Voortdurend preken, discussiëren, terechtwijzen, opbouwen, voor allen klaar staan is een enorme belasting, een zwaar gewicht, en kost ontzettend veel moeite” 339, 4 [[880]]. Maar deze last nam hij op zich, omdat hij inzag dat hij juist zo dichter bij Christus kon zijn. Inzien dat je bij de anderen komt met eenvoud en nederigheid, dat was zijn tweede echte bekering.

Derde bekering
Maar er is een laatste etappe op de weg van Augustinus, een derde bekering: die welke hem ertoe bracht elke dag van zijn leven aan God om vergeving te vragen. Aan het begin had hij gedacht dat hij, eenmaal gedoopt, levend in gemeenschap met Christus, in de Sacramenten, in de viering van de Eucharistie, wel tot het leven zou komen dat door de Bergrede wordt voorgesteld: tot de volmaaktheid die in het Doopsel wordt geschonken en in de Eucharistie wordt herbevestigd. In het laatste deel van zijn leven zag hij in dat wat hij in zijn eerste preken over de Bergrede had gezegd - namelijk dat wij nu als christenen dit ideaal permanent beleven - niet juist was. Alleen Christus zelf verwezenlijkt werkelijk en volledig de Bergrede. Wij hebben er altijd nood aan door Christus gewassen te worden, dat Hij ons de voeten wast. Tot aan het einde toe hebben we deze nederigheid nodig waarin we bekennen dat we zondaars zijn onderweg, totdat de Heer ons definitief de hand reikt en ons in het eeuwig leven binnenleidt. In deze laatste houding van nederigheid, dag na dag beleefd, is Augustinus gestorven.

Deze houding van diepe nederigheid ten overstaan van de enige Heer, Jezus, leidde hem binnen in de ervaring van een ook intellectuele nederigheid. Augustinus immers, die een van de grootste figuren is in de geschiedenis van het denken, wilde in de laatste jaren van zijn leven zijn talrijke werken onderwerpen aan een helder en kritisch onderzoek. Zo ontstonden de Retractationes [1575] (“herzieningen”), die op deze wijze zijn werkelijk groots theologisch denken invoegen in het nederige en heilige geloof van haar die hij eenvoudigweg aanduidt met de Catholica, dat wil zeggen de Kerk. “Ik heb begrepen - schrijft hij in dit hoogst oorspronkelijke werk I, 19, 1-3 [[1575]] - dat slechts één alleen waarlijk volmaakt is en dat de woorden van de Bergrede verwezenlijkt zijn in één alleen: in Jezus Christus zelf. Heel de Kerk daarentegen - wij allemaal, de apostelen incluis - moeten elke dag bidden: vergeef ons onze schulden zoals ook wij ze aan onze schuldenaars vergeven”.

Eenmaal tot Christus bekeerd, die waarheid en liefde is, heeft Augustinus Hem heel zijn leven lang gevolgd en is hij voor iedere mens, voor ons allen die God zoeken, een voorbeeld geworden. Om deze reden heb ik mijn pelgrimage naar Pavia willen besluiten door, bij het graf van deze grote Godminnaar [2211], in de geest nog eens aan de Kerk en aan de wereld mijn eerste encycliek toe te vertrouwen, getiteld “ Deus Caritas Est [715]”. Deze is - vooral in het eerste deel - veel verschuldigd aan het denken van Sint Augustinus. Zoals in zijn tijd heeft de mensheid het ook vandaag de dag nodig deze fundamentele werkelijkheid te kennen en vooral haar te beleven: God is liefde en de ontmoeting met Hem is het enige antwoord op de onrust van het menselijk hart. Een hart dat bewoond wordt door de hoop, in de harten van veel van onze tijdgenoten wellicht duister en onbewust, maar die voor ons christenen vandaag al zicht geeft op de toekomst, zozeer dat Paulus geschreven heeft “in deze hoop zijn wij gered” (Rom. 8, 24) [b:Rom. 8, 24]. Aan de hoop heb ik mijn tweede encycliek willen wijden, Spe Salvi [2067], en ook die is veel verschuldigd aan Augustinus en diens ontmoeting met God.

In een prachtige tekst definieert Sint Augustinus het gebed als uitdrukking van het verlangen en zegt hij dat God daarop antwoordt door ons hart nog meer voor Hem te openen. Van onze kant moeten wij onze verlangens en onze hoop zuiveren om de zoetheid van God vgl: 4, 6 [[[859]]] te ontvangen. Alleen deze immers redt ons doordat zij ons ook opent voor de anderen. Bidden wij dus dat het ons tijdens ons leven elke dag vergund zij het voorbeeld van deze grote bekeerling te volgen en zoals hij op elk moment van ons leven de Heer Jezus te ontmoeten, de enige die ons redt, ons zuivert en ons de ware vreugde, het ware leven geeft.