Bron van christelijk gebed (deel 1)

In mijn apostolische brief Novo millennio ineunte [9] sprak ik de wens uit dat de kerk zich steeds meer zou bekwamen in “de kunst van het gebed”. Ze moet daarvoor in de leer gaan bij haar goddelijke Meester zelf, door het als het ware van zijn lippen af te lezen. vgl: Novo millennio ineunte [[[9|32]]] De beste gelegenheid daartoe biedt de liturgie bron en hoogtepunt van het kerkelijk leven. Daarom is het van belang met meer pastorale zorg de liturgie van het getijdengebed te bevorderen als het hele volk Gods. vgl: Novo millennio ineunte [[[9|32]]] De priesters en kloosterlingen hebben een bijzondere opdracht om het getijdengebed te vieren, maar ook de leken wordt het warm aanbevolen. Al meer dan dertig jaar geleden schreef mijn voorganger paus Paulus VI met dit doel de constitutie Laudis Canticum [1250], waarin hij de juiste vorm van dit gebed vastlegde. Hij sprak daarbij de wens uit dat de psalmen en kantieken – het belangrijkste bestanddeel van het getijdengebed - “door het volk Gods met nieuwe waardering” zouden worden verstaan Laudis Canticum [[1250]]. Het is een bemoedigend feit dat zoveel leken, zowel in parochieel verband als in het kader van spirituele bewegingen, de praktijk van het getijdengebed hebben leren kennen. Niettemin blijft het een gebed dat een goede catechetisch en bijbelse vorming veronderstelt, wil het ten volle worden gesmaakt.

Met dit doel wil ik een cursus catechese beginnen over de psalmen en kantieken van de ochtendgetijden. Op deze manier hoop ik iedereen aan te moedigen en te helpen met dezelfde woorden te bidden als waarmee Jezus bad, en die al duizenden jaren deel uitmaken van het gebed van het volk van Israël en de kerk.

Er zijn verschillende benaderingen mogelijk om de psalmen meer nabij te komen. De eerste zou erin kunnen bestaan dat men hun literaire structuur, hun auteur, hun ontstaan belicht, of de context waarin zij werden geschreven. Het zou ook vruchtbaar zijn ze te lezen op een manier die hun poëtische eigenheid laat uitkomen, die soms het hoogste niveau van lyrisch raffinement en symbolische zeggingskracht bereikt. Niet minder interessant zou het zijn na te gaan welke menselijke ervaringen in de psalmen tot uitdrukking komen: vreugde, waardering, dankbaarheid, liefde, tederheid, enthousiasme, maar ook vindt men er diep menselijk leed, klachten, smeekbedes om hulp en gerechtigheid, die soms in toorn en vloek uitmonden. In de psalmen wordt de mens met alles wat hij in zich heeft geconfronteerd. Onze aanpak beoogt vóór alles de religieuze betekenis van de psalmen in het licht te stellen. Ik wil daarmee laten zien hoe de psalmen, ofschoon ze vele eeuwen geleden voor gelovige joden werden geschreven, in het gebed van Christus’ leerlingen gebruikt kunnen worden. we zullen ons daarbij laten helpen door de inzichten van de bijbelexegese, maar we willen ook leren van de overlevering. Vóór alles zullen we evenwel luisteren naar de kerkvaders.

Vooral zij, met hun diep spiritueel inzicht, zijn in staat gebleken de grote sleutel tot het verstaan van de psalmen te vinden en aan te wijzen in de persoon van Christus en zijn mysterie. De vaders waren er vast van overtuigd dat de psalmen over Christus spreken. De verrezen Jezus paste de psalmen dan ook op zichzelf toe, toen Hij tot zijn leerlingen zei: “Alles moet in vervulling gaan wat er in de wet van Mozes en bij de profeten en in de psalmen over Mij geschreven staat.” (Lc. 24, 44) [b:Lc. 24, 44] Bovendien merken de vaders op dat in de psalmen Christus wordt aangesproken of zelfs dat Hij daarin sprekend wordt opgevoerd. Waar zij dit opperen, denken zij niet alleen aan de individuele persoon van Christus, maar ook aan de totus Christus, de gehele Christus, bestaande uit Christus als het hoofd én zijn ledematen. Zo gaat voor de christen de mogelijkheid open om het psalterium te lezen in het licht van het mysterie van de gehele Christus. En juist dit perspectief laat ook de kerkelijke dimensie naar vormen komen die in het gemeenschappelijk zingen van de psalmen sprekend wordt. Zo wordt begrijpelijk dat de psalmen al vanaf de eerste eeuwen als het gebed van het volk Gods werden aanvaard. Als in sommige historische periodes van de geschiedenis ook andere gebeden de voorkeur genoten, dan was het de grote verdienste van de monniken dat zij in de kerk de “fakkel” van het psalterium hebben hooggehouden. Een van hen was de heilige Romuald, de stichter van de kluizenaarsorde van Camaldoli, aan het begin van het tweede millennium. Zoals zij biograaf Bruno van Querfurt schrijft, ging hij daarin zo ver dat hij beweerde dat de psalmen de enige weg vormen die tot een werkelijk diepe gebedservaring kan leiden: Una via in psalmis. MPH VI (1893) 427 [[1251]]

Met deze op het eerste gezicht overdreven bewering stond hij in feite geworteld in de beste traditie van de eerste christelijke eeuwen, toen het psalterium tot het belangrijkste boek voor het kerkelijk gebed geworden was. Deze oriëntatie hielp de ketterse tendenties overwinnen, die gedurig de eenheid van het geloof en de gemeenschap bedreigden. Interessant in dit verband is de prachtige brief die de heilige Athanasius in de eerste helft van de vierde eeuw aan Marcellinus schreef, ten tijde dat het arianisme zich uitbreidde en het geloof in de godheid van Christus in gevaar bracht. In tegenstelling tot de ketters, die ook mensen trokken door hen met gezangen en gebeden op hun religieuze sentimenten te spelen, wijdde deze grote kerkvader zich met alle energie aan het onderricht in de door de bijbel overgeleverde psalmen. vgl: PG 27, 12vv [[[1252]]]. Zo vond naast het gebed des Heren, dat het Onze Vader is, de praktijk van het psalmenbidden weldra ingang bij alle gedoopten.

Mede dankzij het gezamenlijk bidden van de psalmen raakten de christenen ervan doordrongen dat men zich onmogelijk tot de Vader in de hemel kan wenden, terwijl men in conflict leeft met zijn broeders en zusters op aarde. Maar niet alleen dit, door zich actief bij de gebedstraditie van de joden aan te sluiten leerden de christenen in hun gebed steeds de magnalia Dei te gedenken, de grote wonderwerken Gods, zowel die van de schepping van mens en wereld alsook die van de geschiedenis van Israël en de kerk. Deze vorm van uit de schrift afgeleid bidden sluit vrijere uitdrukkingsvormen natuurlijk niet uit, en die zullen ook in de toekomst niet alleen het persoonlijk gebed blijven kenmerken maar ook het liturgische gebed verrijken, bijvoorbeeld met hymnen en troparia. Maar het boek der psalmen blijft de ideale bron van het christelijk gebed, en de kerk zal er zich ook in het nieuwe millennium gedurig door laten inspireren.